Wskazanie do suplementacji selenu posiada ok. 95% populacji polskiej36. W publikacji z 2019 r. prof. Rayman podkreślała, że optymalnym stężeniem selenu u osób zdrowych jest 124 mcg/l, kiedy ryzyko objawów związanych zarówno z jego niedoborem, jak i nadmiarem jest najmniejsze43.
Do powszechnie dostępnych źródeł selenu w diecie należą produkty zbożowe, nabiał oraz mięso i ryby48. Uwzględniając jednak jego ilość zawartą w glebach, szacuje się, że średnie spożycie selenu w Polsce należy do jednego z najniższych w Europie49. Podobnie jak w przypadku cynku w związku z powszechnością stosowania diet eliminacyjnych, w grupach zwiększonego narażenia na niedobory selenu znajdują się osoby niespożywające mięsa i produktów odzwierzęcych, osoby na dietach wykluczających spożycie zbóż oraz nabiału. W powszechnej świadomości orzechy brazylijskie uchodzą za najlepsze źródło selenu. Jednak jak wykazała analiza z 2017 r. dotycząca zawartości selenu w orzechach brazylijskich dostępnych w Polsce, produkty będące w sprzedaży, na których jako kraj pochodzenia podano Boliwię lub Peru, nie stanowią dobrego źródła selenu i nie powinny być traktowane jako standardowa metoda uzupełniania selenu w diecie50.
Dzienne spożycie selenu z dietą szacowane jest na poziomie ok. 35 mcg/dobę. Przekłada się to bezpośrednio na stężenie selenu w organizmie. Podczas gdy za poziom optymalny u osób zdrowych uważa się zakres 100–140 mcg/l, kiedy ryzyko występowania chorób wynikających zarówno z nadmiaru, jak i niedoboru jest najniższe, u mieszkańców Polski jest ono o około połowę niższe i średnio wynosi 60–70 mcg/l36. Stawia nas to przed wyzwaniem. Zachowując wytyczne dotyczące zbilansowania diety pod kątem kalorycznym, obecności białka, tłuszczu oraz węglowodanów, bardzo ciężko jest dostosować codzienne żywienie pod kątem prawidłowego spożycia selenu, nie zaburzając przy tym pozostałych wartości odżywczych.
Biorąc pod uwagę potencjalną toksyczność selenu, ustalona została dzienna maksymalna dawka spożycia – 400 mcg/dobę, która nie wywołuje efektów ubocznych stosowania. Spożycie selenu na poziomie
1540–1600 mcg dziennie może objawiać się lekkimi efektami ubocznymi, a selenozę stwierdza się przy spożyciu dziennym 3200–5000 mcg38. Wysokie dawki selenu – zwłaszcza form nieorganicznych mogą prowadzić do ostrej toksyczności wywołanej przerwaniem nici DNA42. Bardzo ważną informacją z długoletnich badań jest wniosek, że suplementacja wysoką dawką selenu – 300 mcg/dobę i więcej, może w konsekwencji być niekorzystna dla naszego organizmu43. Dawki 100 mcg oraz 200 mcg selenu są najczęściej stosowanymi w pracach naukowych i wykazującymi wspierającą rolę selenu dla organizmu u pacjentów zdrowych oraz jako terapia uzupełniająca w określonych grupach badanych43.
Aby uzyskać optymalne korzyści z suplementacji nie tylko selenu oraz cynku, ale także innych składników mineralnych i witamin istotne jest indywidualne dopasowanie czasu suplementacji oraz wysokości dawki. Istotnym czynnikiem jest także dobór odpowiedniego preparatu w celu zapewnienia bezpieczeństwa oraz efektów jego stosowania.
Dla ludzi za optymalne źródło uzupełniania cynku w postaci suplementów uznaje się glukonian cynku lub cytrynian cynku51. W przypadku selenu za optymalne źródło przy długotrwałej suplementacji uważa się selenometioninę oraz drożdże selenowe. Badania z wykorzystaniem tych dwóch form selenu wykazały, że przy takiej samej dawce i czasie podawania, mimo tego iż obie formy w podobnym stopniu podnoszą jego stężenie we krwi, to czysta selenometionina o połowę słabiej wpływała na aktywność peroksydazy glutationowej (GPx)52. Być może powodem jest to, że standaryzowane drożdże selenowe oprócz zawartości selenometioniny są także źródłem innych naturalnie występujących w żywności organicznych związków selenu53. Sprawia to, że w najlepszy sposób odwzorowują naturalną kompozycję selenu, którą w pewnym stopniu dostarczamy z dietą, a pozostałe zapotrzebowanie możemy w ten sposób uzupełnić suplementacją.
Zarówno niedobory, jak i nadmiar danych składników mogą działać niekorzystnie na organizm. Istotnym czynnikiem wpływającym na wykorzystanie związków aktywnych, może być także stosunek zawartości danych składników. W odniesieniu do cynku i selenu, jedną z najczęściej powtarzających się koncepcji dotyczących suplementacji jest ta, aby nie przyjmować tych dwóch związków jednocześnie. Powszechnie podawanym argumentem jest ich antagonizm wobec siebie. Określenie to, w przypadku selenu oraz cynku nawiązuje jednak do znacznie bardziej złożonej relacji obu składników.
Antagonizm selenu i cynku dotyczy ich wzajemnej relacji po wchłonięciu do organizmu. Jedną ze starszych publikacji nawiązujących do tego tematu jest praca z 1977 r. autorstwa Schrauzera, który analizował powiązanie diety i niektórych pierwiastków śladowych z częstotliwością występowania różnych typów nowotworów. Szczególną uwagę autor poświęcił metalom ciężkim, takim jak arsen i kadm, a także cynk, który również zaliczany jest do grupy metali ciężkich54. W sytuacjach gdy zaburzona zostaje równowaga stężeń i jednego lub drugiego składnika występuje nadmiar, naturalnym mechanizmem organizmu jest dążenie do homeostazy. Zachowanie równowagi oraz stosowanie optymalnych ilości selenu oraz cynku nie zaburza ich wzajemnego funkcjonowania w organizmie. Schrauzer podkreśla także konsekwencje zaburzenia wspomnianej równowagi. Cynk w dużych ilościach nie powinien być przyjmowany bez selenu, ponieważ może znosić lub osłabiać wspierające działanie selenu. Wspólne przyjmowanie obu składników nie wpływa na wzajemną biodostępność, a do równowagi tych składników dochodzi dopiero po wchłonięciu55. Kluczem ich współdziałania w organizmie, bez zaburzania korzyści, jest dawka, jaką przyjmujemy i powinna ona odpowiadać na nasze zapotrzebowanie.
Biodostępność selenu i cynku to dwa zupełnie niezależne od siebie mechanizmy przyswajania. Regulacja stężenia cynku nadzorowana jest przez dwie rodziny transporterów cynku: ZNT (Zn-transporter) oraz ZIP (Zrt-Irt-related protein)56. Przez ich aktywność kontrolowana jest ilość cynku, jaką organizm wchłania i usuwa z organizmu, w zależności od zapotrzebowania. Tymczasem selen organiczny wchłaniany jest przez mechanizm aktywnego transportu, który w przypadku selenometioniny związany będzie z aminokwasem metioniną, a w przypadku innych organicznych związków selenowych z innymi aminokwasami57. Zagłębiając się jeszcze bardziej szczegółowo w zagadnienie i biorąc pod uwagę rozkład elektronowy w atomach selenu i cynku, jest bardzo mało prawdopodobne, aby występował między nimi bezpośredni antagonizm na poziomie przyswajalności, ponieważ obserwowany jest on w przypadku pierwiastków o zbliżonej strukturze, takich jak np. cynk i miedź58. Selen tymczasem występuje w postaci anionów SeO32-, SeO42- lub w postaci związków organicznych bez ładunku na atomie selenu, a cynk w postaci kationu Zn2+. Dlatego też cynk wykazuje zdecydowanie wyższe ryzyko interakcji na etapie wchłaniania z miedzią59.
Zarówno w przypadku cynku59, jak i selenu na przyswajalność korzystnie wpływa obecność białka (w większym stopniu zwierzęcego niż roślinnego). Zaobserwowano także, że obecność witaminy A, E oraz C
poprawia przyswajalność selenu48, witamina C nie wykazujej ednak takiego działania w przypadku cynku.
W przypadku selenu korzystną obserwacją działania antagonistycznego na pewno jest jego potencjał do usuwania nadmiernych ilości metali ciężkich z organizmu. W przypadku rtęci selen uczestniczy w każdym procesie związanym z jej obecnością w organizmie. Tworząc selenki rtęci (HgSe), zmniejszana jest jej toksyczność w organizmie. Należy jednak pamiętać o tym, że efektem ubocznym będzie obniżenie dostępności selenu dla funkcjonalności oraz możliwości syntezy enzymów zależnych od selenu, czyli np. wspomnianych wcześniej peroksydazy glutationowej czy enzymów wspierających metabolizm hormonów tarczycy60. Zaobserwowano także, że u osób narażonych na nadmierną ekspozycję na kadm wzrasta aktywność przeciwutleniająca peroksydazy glutationowej (GPx) w nerkach, w których kadm jest gromadzony i wpływa na generowanie większej liczby wolnych rodników43.
W badaniach z wykorzystaniem selenu i cynku kluczową kwestią wydaje się forma selenu oraz cynku, jaka została wybrana, dawka obu składników, a także status osoby przed badaniem. Zbyt wysoka podaż składnika, który nie jest niedoborowy, może prowadzić do zaburzenia równowagi. W przeglądzie prac (1989–2019), w których podawano wspólnie selen oraz cynk w różnych dawkach (200–300 mcg selenu oraz 20–45 mg cynku) nie zaobserwowano wzajemnego antagonizmu dotyczącego przyswajalności tych dwóch składników. W każdej z prac, w której badano wyjściowe i końcowe stężenia selenu oraz cynku, zaobserwowano wzrost stężenia obu składników62–66 lub wnioski wskazujące na brak zaburzonej interakcji na poziomie wchłaniania46, 61, 67.
Kluczowym aspektem uzupełniania składników mineralnych i witamin jest dobór odpowiedniego preparatu, który będzie wykorzystywany do suplementacji. Decydując się na konkretny produkt, należy zwrócić szczególną uwagę na takie aspekty, jak dawki składników aktywnych oraz formy, w jakich znajdują się w preparacie. Istotne różnice w badaniach mogą być związane m.in. z biodostępnością związków aktywnych z gotowych preparatów, a nie interakcji między selenem a cynkiem. Wykorzystanie selenu, cynku oraz innych składników mineralnych jest uzależnione od wielu czynników zewnętrznych oraz stanu zdrowia. Zagadnienie to wymaga zdecydowanie większej liczby badań potwierdzających ich wzajemną relację oraz wyjaśniających bardziej problematyczne kwestie związane z ich wzajemną relacją po wchłonięciu u określonych grup osób.
Stosowanie selenu oraz cynku w dawkach profilaktycznych oraz okresowa kontrola poziomów we krwi stanowi optymalne rozwiązanie mające na celu wyrównanie niedoborów do poziomów optymalnych, zachowanie profilaktyki zdrowia oraz marginesu bezpieczeństwa suplementacji niezależnie od tego, czy przyjmowane będą łącznie lub oddzielnie.
Bibliografia dostępna w redakcji.
