Fitoestrogeny w diecie kobiet w okresie menopauzalnym

Menopauza to naturalny okres w życiu kobiety, rozpoczynający się około 50. roku życia, podczas którego, w wyniku zmian hormonalnych, następuje zanik miesiączki5,12. Hormonem odpowiedzialnym za wystąpienie tego etapu jest estrogen, którego stężenie w organizmie spada. Ze względu na ochronne działanie estrogenu, zmniejszenie jego ilości prowadzi do szeregu niekorzystnych zmian, takich jak m.in. uderzenia gorąca, depresja, lęk, zaburzenia snu, bóle głowy czy trudności z koncentracją oraz zwiększenia ryzyka chorób związanych z układem krążenia, kostnym czy moczowo-płciowym1, 2, 4, 12. Odpowiedzią medycyny na powstające objawy jest hormonalna terapia zastępcza, jednak związane z nią ryzyko udaru mózgu, raka piersi i choroby zakrzepowo-zatorowej skłoniło do poszukiwania innych metod leczenia3, 12, 13. Na podstawie wielu badań klinicznych wysnuto wnioski o pomocnych właściwościach fitoestrogenów roślinnych 1, 2, 12, 13.

Charakterystyka fitoestrogenów

Fitoestrogeny są związkami pochodzenia roślinnego, zaliczanymi do grupy polifenoli. W organizmie człowieka charakteryzują się aktywnością estrogenową, wynikającą z konwersji dokonywanej przez bakterie jelitowe. Ich aktywność jest tysiąckrotnie niższa od aktywności 17β-estradiolu, czyli głównego hormonu żeńskiego, z którego obniżeniem jest związane pojawienie się etapu menopauzy i towarzyszących mu objawów2, 4.
Biorąc pod uwagę budowę chemiczną, grupa ta nie jest jednorodna. Wyróżnić można związki flawonoidowe i nieflawonoidowe. W pierwszej grupie znajdują się izoflawony wraz z najbardziej znaną daidzeiną, flawonoidy prenylowe oraz kumestany, a w drugiej lignany i stilbeny. Mimo różnorodności strukturalnej obie grupy związków mają podobne działanie fizjologiczne4, 13, 14.

Występowanie fitoestrogenów

Umiejscowienie fitoestrogenów w roślinach nie jest stałe. Związki te znajdują się zarówno w nasionach, jak i łodygach, korzeniach czy kwiatach. Zawartość uzależniona jest nie tylko od gatunku, ale także od miejsca uprawy, warunków klimatycznych i stopnia dojrzałości. Również sposób przechowywania, obróbki i stopień przetworzenia może mieć wpływ na ewentualne różnice wewnątrzgatunkowe5.
Związki nieflawonoidowe, czyli lignany występują w największym stężeniu w siemieniu lnianym, natomiast w izoflawony, czyli związki flawonoidowe są bogatsze nasiona roślin strączkowych. W tabeli 1 przedstawiono zawartość izoflawonów i lignanów w poszczególnych źródłach5.

Metabolizm fitoestrogenów

Metabolizm fitoestrogenów nie jest procesem w pełni poznanym, jednak wiadomo, że istotną rolę odgrywa już kwas solny w żołądku, za sprawą którego trafiające w formie glikozydów izoflawony i lignany są 
hydrolizowane do aglikonów. Proces ten odbywa się za sprawą beta-glukozydaz produkowanych przez bakterie jelitowe. Metabolity fitoestrogenów po wchłonięciu są glukuronowane, metylowane oraz siarczanowane.
Zaobserwowano udział flory bakteryjnej w metabolizmie fitoestrogenów. Jej obecność jest cechą osobniczą, jednak można zauważyć również wpływ diety na absorpcję związków z tej grupy. Dieta bogata w węglowodany sprzyja intensywności tego procesu ze względu na nasilenie procesu fermentacji i korzystny wpływ na rozrost mikroflory. Znaczenie tego makroskładnika wynika ze zwiększenia biodostępności izoflawonów, co może odgrywać ważną rolę m.in. w ich działaniu estrogenowym5, 11, 14.

Działanie fitoestrogenów

Fitoestrogeny dzięki swojej budowie przypominającej strukturę chemiczną estrogenów, mogą przyłączać się do receptorów estrogenowych ERα i ERβ na błonach komórkowych oraz wpływać na ekspresję genów przez nie kontrolowanych. Działanie jest jednak dwojakie i zależy ono między innymi od stężenia substancji. Mogą one zarówno wiązać się z receptorami estrogenowymi, jak i przeciwdziałać wiązaniu estrogenów do receptorów jako ich antagoniści.
Obecność receptorów ERα i ERβ jest inna w poszczególnych tkankach. ERα przeważa w gruczołach piersiowych, natomiast ERβ w mózgu, kościach i układzie sercowo-naczyniowym. Powinowactwo poszczególnych fitoestrogenów do receptorów różni się. Znacznie większe jest ono w stosunku do ERβ, co jest porównywalne z powinowactwem estrogenu endogennego.

R e k l a m a

Tab. 1. Zawartość fitoestrogenów w wybranych surowcach roślinnych5

Surowiec roślinny	Fitoestrogeny µg/100 g Izoflawony
Soja Fasola mung Fasola mung kiełki Siemię lniane Orzechy laskowe Orzechy pistacjowe Nasiona sezamu Kiełki koniczyny Czosnek Kapusta Ziemniaki Truskawki	103 649,3 4,3 128,7 321,4 30,2 176,9 10,5 394,1 20,3 0,9 0,2 2,4

Badania wskazują na odmienne właściwości fitoestrogenów w zależności od okresu życia organizmu. Ich funkcja w okresie reprodukcyjnym, związanym z wysokim poziomem endogennych estrogenów, wiąże się z blokowaniem ich dostępu do receptorów estrogenowych. Inaczej dzieje się w okresie menopauzy, kiedy to występuje niedobór hormonów, skutkujący pogorszeniem samopoczucia i zdrowia kobiety. Fitoestrogeny dostarczane z zewnątrz działają jak słabe estrogeny, redukując objawy. Wykazują one również właściwości przeciwutleniające i antymutagenne2, 5, 7, 13, 14.

Fitoestrogeny a objawy wazomotoryczne

Objawy wazomotoryczne (VMS), czyli uderzenia gorąca i pocenie napadowe są częstymi, bo występującymi u około 80% kobiet przechodzących okres menopauzy, objawami. Ich obecność negatywnie wpływa na jakość życia, powodując zakłócenia snu i codziennego funkcjonowania8, 9, 13. Dolegliwości te związane są głównie z obniżeniem poziomu estrogenu, wzrostem stężenia beta-endorfin, lutropiny i hormonu adrenokortykotropowego2. Aspektem pogłębiającym VMS jest często zwiększona masa ciała, która również wiąże się z okresem menopauzy, natomiast wyższy wskaźnik BMI i poziom tkanki tłuszczowej korelują dodatnio z poziomem wisfatyny – adiponektyny prozapalnej. Wysnuto wnioski o jej udziale w powstawaniu objawów wazomotorycznych, co skłoniło do poszukiwania substancji ją obniżających. Uważa się, że fitoestrogeny mogą zmniejszać objawy naczynioruchowe, nie wywołując przy tym niepożądanych skutków. W badaniach za najskuteczniej łagodzące ten objaw zostały uznane izoflawony. Nie jest to jednak działanie natychmiastowe. Największą skuteczność wykazują, gdy są stosowane dłuższy czas (powyżej 6 miesięcy)8, 9, 13. U kobiet z zespołem metabolicznym długookresowo przyjmującym genisteinę w dawce 
54 mg dolegliwości VMS uległy poprawie9. Dowiedziono również, że izoflawony bardziej redukują objawy uderzenia gorąca, a mniej wpływają na nocne poty10.

Fitoestrogeny a problemy natury psychicznej

Zaburzenia nastroju również należą do objawów charakterystycznych dla okresu menopauzy. Wymienia się bezsenność, niepokój, pobudzenie, zniechęcenie i depresję2. Substancje pluskawicy groniastej (Cimicifuga racemosa), należące do grupy izoflawonów, a także glikozydów, wykazują działanie stymulujące na przysadkę mózgową, hamujące względem monoaminooksydazy oraz działanie dopaminergiczne, co skutkuje poprawą warunków emocjonalnych u badanych kobiet2. W badaniach flawonoidy w dawce 
25 g znacząco obniżały objawy depresji i zaburzenia snu14. 
W innych badaniach różnice między grupą badawczą przyjmującą mleko sojowe a placebo były jednak nieznaczne. Natomiast badanie dotyczące wpływu fitoestrogenów z chmielu wykazało znaczące obniżenie poziomu lęku podczas przyjmowania 500 mg chmielu przez 12 tygodni17.
Do chorób z zakresu psychopatologii związanych z obniżonym działaniem estrogenu zalicza się zaburzenia funkcji poznawczych, które mogą również skutkować otępieniem. Kobiety są bardziej narażone na choroby o charakterze demencji. Hormonalną terapię zastępczą uznaje się aktualnie za jeden z czynników zapobiegających chorobie Alzheimera. Wnioski z badania, którego celem była ocena wpływu codziennej suplementacji resweratrolu w dawce 150 mg na reaktywność naczyń mózgowych, zdolności poznawcze i samopoczucie, wskazują na pozytywny efekt stosowania fitoestrogenów, aby zapobiegać wystąpieniu demencji po menopauzie. Również stosowanie genisteiny skutkuje poprawą działania rozszerzającego naczynia krwionośne z udziałem tlenku azotu, co może usprawniać przepływ krwi przez mózg, a w konsekwencji poprawić nastrój i zdolności poznawcze25.

Fitoestrogeny a lipidogram i ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego

Choć hormonalna terapia zastępcza wykazuje skuteczność w leczeniu objawów menopauzy oraz profilaktyce złamań osteoporotycznych, jej istotny udział w zmniejszaniu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych jest wciąż dyskutowany. Niedobór estradiolu wiąże się ze zmianami profilu lipidowego zachodzącymi w kierunku podwyższenia poziomu cholesterolu w surowicy, a to właśnie choroby układu sercowo-naczyniowego są główną przyczyną śmierci kobiet w okresie pomenopauzalnym. Wykazano również, że istnieje związek między występowaniem objawów naczynioruchowych a ryzykiem tych chorób, co sugeruje, że jest to jeden z niepokojących wskaźników dotyczących układu krążenia11. Korzystne działanie fitoestrogenów na gospodarkę lipidową potwierdzono nie tylko w badaniach z udziałem kobiet w okresie menopauzalnym, ale również w badaniach dotyczących innych grup o takich zaburzeniach14. Istnieją również doniesienia mówiące o pozytywnym wpływie metabolitu daidzeiny – ekwolu na nadciśnienie tętnicze u kobiet w okresie pomenopauzalnym21. Ekwol nie jest jednak związkiem wytwarzanym z tego fitoestrogenu w każdym organizmie. Takie możliwości ma około 
30–50% populacji i jest to zależne od flory jelitowej5, 21.

Fitoestrogeny a poziom glukozy

Problemy z gospodarką węglowodanową w okresie menopauzy są często skutkiem gromadzenia się tkanki tłuszczowej w obrębie brzucha, co natomiast wynika z obniżonego poziomu estrogenu. Do zaburzeń metabolicznych z tym związanych zalicza się insulinooporność, hiperinsulinemię czy cukrzycę typu II. Choć hormonalna terapia zastępcza sprawdza się w leczeniu insulinooporności – ze względu na idące za nią ryzyko – poszukuje się innych metod. Według niektórych badań suplementacja izoflawonem sojowym w dawce powyżej 40 mg/dzień
może istotnie poprawić metabolizm glukozy. Mechanizm kontroli glikemii przez fitoestrogeny nie jest do końca poznany. Istnieją hipotezy o zwiększaniu wrażliwości insuliny dzięki aktywowaniu 5’adenozynomonofosforanu. Izoflawony są również postrzegane jako silny inhibitor alfa-glukozydazy, który zmniejsza wchłanianie jelitowe glukozy. Potwierdzono, że głównie izoflawony sojowe mają korzystny wpływ na poziom glukozy na czczo, insulinooporność i wskaźnik HOMA-IR22.

Fitoestrogeny a ryzyko osteoporozy

Badania epidemiologiczne wykazują znaczne różnice w częstości występowania złamań kości w zależności od kontynentu. Mieszkanki Europy i Afryki nie odbiegają od siebie istotnie pod tym względem, natomiast wyróżnić można Azjatki, u których złamania osteoporotyczne występują rzadziej. Oprócz czynników genetycznych zaczęto wyróżniać kwestię nawyków żywieniowych, ponieważ różnią się one w poszczególnych miejscach. Dieta azjatycka jako bogata w soję, kieruje uwagę na rolę fitoestrogenów roślinnych w przebiegu tego zjawiska. Badania potwierdziły te przypuszczenia w przypadku spożycia 15 gramów białka sojowego wzbogaconego dodatkowo 66 mg izoflawonów2, 14, 15. Co ciekawe, w badaniach z użyciem białka sojowego pozbawionego izoflawonów nie uzyskano efektów zwiększenia gęstości kości23.
Mechanizm działania fitoestrogenów to stymulacja osteoblastów do syntezy białek odpowiedzialnych za metabolizm tkanki kostnej. Za najistotniejszy uznano udział genisteiny i daidzeiny. Pierwszy z izoflawonów zwiększa również powstawanie osteoprotegeryny, której niedobór zwiększa ryzyko osteoporozy, a działanie obu skupia się również na hamowaniu komórek o działaniu antagonistycznym, czyli osteoklastów2, 15. Dobroczynne możliwości fitoestrogenów wiążą się ze wzrostem ekspresji ER-β w tkance kostnej podczas mineralizacji kości zachodzącej w okresie menopauzy, czyli receptorów bardziej skłonnych do wiązania estrogenów roślinnych2.
Wnioski z badań klinicznych wskazują na konieczność stosowania suplementacji przez okres 1–2 lat w celu zapobiegania obniżenia gęstości kości, natomiast dokładne rekomendacje wymagają dalszych badań15. Badanie z udziałem kobiet w wieku pomenopauzalnym potwierdza ochronny wpływ izoflawonów sojowych w dawce 76 mg zawartej w dwóch szklankach mleka sojowego19.

Fitoestrogeny a ryzyko nowotworów

Podobnie jak w przypadku osteoporozy i w kwestii nowotworów populacja azjatycka jest przykładem korzystnego działania izoflawonów sojowych. Genisteina może mieć działanie przeciwnowotworowe przez wpływ na szlaki sygnałowe i ekspresję genów podczas angiogenezy14. Najczęściej badanym związkiem w kontekście menopauzy i onkologii jest rak piersi, którego wystąpienie może być skutkiem hormonalnej terapii zastępczej. Za markery ryzyka raka piersi uznaje się poziom adiponektyny, leptyny oraz VEGF. W badaniu, w którym w ramach sprawdzania działania estrogenowego siemienia lnianego kontrolowano poziom tych wskaźników, wykazano, że dodatek siemienia lnianego, zawierającego fitoestrogeny z grupy lignanów, skutkował in vivo obniżeniem poziomu leptyny oraz stosunku leptyny do adiponektyny, natomiast nie wpływał on na poziom VEGF. Dane sugerują, że dodatek siemienia lnianego do diety kobiet w okresie przedmenopauzalnym może zmniejszać ryzyko występowania raka piersi18, 27.
Biorąc pod uwagę terapię już istniejących nowotworów, towarzysząca im menopauza u kobiet, których dotyczą, jest często nie przyczyną choroby, a skutkiem leczenia. Takie zjawisko ma miejsce w przypadku raka piersi, kiedy to chemio- i hormonoterapia wywołuje przedwczesną menopauzę wraz z jej wszystkimi konsekwencjami. Często u tych pacjentek objawy są bardziej nasilone niż u kobiet zdrowych. W badaniach z udziałem kobiet z rakiem piersi fitoestrogeny nie przyniosły oczekiwanych rezultatów w łagodzeniu objawów wazomotorycznych26.

Obawy dotyczące stosowania fitoestrogenów

Choć wiele mówi się o pozytywny...