Fitoestrogeny w diecie kobiet w okresie menopauzalnym

Menopauza to naturalny okres w życiu kobiety, rozpoczynający się około 50. roku życia, podczas którego, w wyniku zmian hormonalnych, następuje zanik miesiączki5,12. Hormonem odpowiedzialnym za wystąpienie tego etapu jest estrogen, którego stężenie w organizmie spada. Ze względu na ochronne działanie estrogenu, zmniejszenie jego ilości prowadzi do szeregu niekorzystnych zmian, takich jak m.in. uderzenia gorąca, depresja, lęk, zaburzenia snu, bóle głowy czy trudności z koncentracją oraz zwiększenia ryzyka chorób związanych z układem krążenia, kostnym czy moczowo-płciowym1, 2, 4, 12. Odpowiedzią medycyny na powstające objawy jest hormonalna terapia zastępcza, jednak związane z nią ryzyko udaru mózgu, raka piersi i choroby zakrzepowo-zatorowej skłoniło do poszukiwania innych metod leczenia3, 12, 13. Na podstawie wielu badań klinicznych wysnuto wnioski o pomocnych właściwościach fitoestrogenów roślinnych 1, 2, 12, 13.

Charakterystyka fitoestrogenów

Fitoestrogeny są związkami pochodzenia roślinnego, zaliczanymi do grupy polifenoli. W organizmie człowieka charakteryzują się aktywnością estrogenową, wynikającą z konwersji dokonywanej przez bakterie jelitowe. Ich aktywność jest tysiąckrotnie niższa od aktywności 17β-estradiolu, czyli głównego hormonu żeńskiego, z którego obniżeniem jest związane pojawienie się etapu menopauzy i towarzyszących mu objawów2, 4.
Biorąc pod uwagę budowę chemiczną, grupa ta nie jest jednorodna. Wyróżnić można związki flawonoidowe i nieflawonoidowe. W pierwszej grupie znajdują się izoflawony wraz z najbardziej znaną daidzeiną, flawonoidy prenylowe oraz kumestany, a w drugiej lignany i stilbeny. Mimo różnorodności strukturalnej obie grupy związków mają podobne działanie fizjologiczne4, 13, 14.

Występowanie fitoestrogenów

Umiejscowienie fitoestrogenów w roślinach nie jest stałe. Związki te znajdują się zarówno w nasionach, jak i łodygach, korzeniach czy kwiatach. Zawartość uzależniona jest nie tylko od gatunku, ale także od miejsca uprawy, warunków klimatycznych i stopnia dojrzałości. Również sposób przechowywania, obróbki i stopień przetworzenia może mieć wpływ na ewentualne różnice wewnątrzgatunkowe5.
Związki nieflawonoidowe, czyli lignany występują w największym stężeniu w siemieniu lnianym, natomiast w izoflawony, czyli związki flawonoidowe są bogatsze nasiona roślin strączkowych. W tabeli 1 przedstawiono zawartość izoflawonów i lignanów w poszczególnych źródłach5.

Metabolizm fitoestrogenów

Metabolizm fitoestrogenów nie jest procesem w pełni poznanym, jednak wiadomo, że istotną rolę odgrywa już kwas solny w żołądku, za sprawą którego trafiające w formie glikozydów izoflawony i lignany są 
hydrolizowane do aglikonów. Proces ten odbywa się za sprawą beta-glukozydaz produkowanych przez bakterie jelitowe. Metabolity fitoestrogenów po wchłonięciu są glukuronowane, metylowane oraz siarczanowane.
Zaobserwowano udział flory bakteryjnej w metabolizmie fitoestrogenów. Jej obecność jest cechą osobniczą, jednak można zauważyć również wpływ diety na absorpcję związków z tej grupy. Dieta bogata w węglowodany sprzyja intensywności tego procesu ze względu na nasilenie procesu fermentacji i korzystny wpływ na rozrost mikroflory. Znaczenie tego makroskładnika wynika ze zwiększenia biodostępności izoflawonów, co może odgrywać ważną rolę m.in. w ich działaniu estrogenowym5, 11, 14.

Działanie fitoestrogenów

Fitoestrogeny dzięki swojej budowie przypominającej strukturę chemiczną estrogenów, mogą przyłączać się do receptorów estrogenowych ERα i ERβ na błonach komórkowych oraz wpływać na ekspresję genów przez nie kontrolowanych. Działanie jest jednak dwojakie i zależy ono między innymi od stężenia substancji. Mogą one zarówno wiązać się z receptorami estrogenowymi, jak i przeciwdziałać wiązaniu estrogenów do receptorów jako ich antagoniści.
Obecność receptorów ERα i ERβ jest inna w poszczególnych tkankach. ERα przeważa w gruczołach piersiowych, natomiast ERβ w mózgu, kościach i układzie sercowo-naczyniowym. Powinowactwo poszczególnych fitoestrogenów do receptorów różni się. Znacznie większe jest ono w stosunku do ERβ, co jest porównywalne z powinowactwem estrogenu endogennego.

R e k l a m a

Badania wskazują na odmienne właściwości fitoestrogenów w zależności od okresu życia organizmu. Ich funkcja w okresie reprodukcyjnym, związanym z wysokim poziomem endogennych estrogenów, wiąże się z blokowaniem ich dostępu do receptorów estrogenowych. Inaczej dzieje się w okresie menopauzy, kiedy to występuje niedobór hormonów, skutkujący pogorszeniem samopoczucia i zdrowia kobiety. Fitoestrogeny dostarczane z zewnątrz działają jak słabe estrogeny, redukując objawy. Wykazują one również właściwości przeciwutleniające i antymutagenne2, 5, 7, 13, 14.

Fitoestrogeny a objawy wazomotoryczne

Objawy wazomotoryczne (VMS), czyli uderzenia gorąca i pocenie napadowe są częstymi, bo występującymi u około 80% kobiet przechodzących okres menopauzy, objawami. Ich obecność negatywnie wpływa na jakość życia, powodując zakłócenia snu i codziennego funkcjonowania8, 9, 13. Dolegliwości te związane są głównie z obniżeniem poziomu estrogenu, wzrostem stężenia beta-endorfin, lutropiny i hormonu adrenokortykotropowego2. Aspektem pogłębiającym VMS jest często zwiększona masa ciała, która również wiąże się z okresem menopauzy, natomiast wyższy wskaźnik BMI i poziom tkanki tłuszczowej korelują dodatnio z poziomem wisfatyny – adiponektyny prozapalnej. Wysnuto wnioski o jej udziale w powstawaniu objawów wazomotorycznych, co skłoniło do poszukiwania substancji ją obniżających. Uważa się, że fitoestrogeny mogą zmniejszać objawy naczynioruchowe, nie wywołując przy tym niepożądanych skutków. W badaniach za najskuteczniej łagodzące ten objaw zostały uznane izoflawony. Nie jest to jednak działanie natychmiastowe. Największą skuteczność wykazują, gdy są stosowane dłuższy czas (powyżej 6 miesięcy)8, 9, 13. U kobiet z zespołem metabolicznym długookresowo przyjmującym genisteinę w dawce 
54 mg dolegliwości VMS uległy poprawie9. Dowiedziono również, że izoflawony bardziej redukują objawy uderzenia gorąca, a mniej wpływają na nocne poty10.

Fitoestrogeny a problemy natury psychicznej

Zaburzenia nastroju również należą do objawów charakterystycznych dla okresu menopauzy. Wymienia się bezsenność, niepokój, pobudzenie, zniechęcenie i depresję2. Substancje pluskawicy groniastej (Cimicifuga racemosa), należące do grupy izoflawonów, a także glikozydów, wykazują działanie stymulujące na przysadkę mózgową, hamujące względem monoaminooksydazy oraz działanie dopaminergiczne, co skutkuje poprawą warunków emocjonalnych u badanych kobiet2. W badaniach flawonoidy w dawce 
25 g znacząco obniżały objawy depresji i zaburzenia snu14. 
W innych badaniach różnice między grupą badawczą przyjmującą mleko sojowe a placebo były jednak nieznaczne. Natomiast badanie dotyczące wpływu fitoestrogenów z chmielu wykazało znaczące obniżenie poziomu lęku podczas przyjmowania 500 mg chmielu przez 12 tygodni17.
Do chorób z zakresu psychopatologii związanych z obniżonym działaniem estrogenu zalicza się zaburzenia funkcji poznawczych, które mogą również skutkować otępieniem. Kobiety są bardziej narażone na choroby o charakterze demencji. Hormonalną terapię zastępczą uznaje się aktualnie za jeden z czynników zapobiegających chorobie Alzheimera. Wnioski z badania, którego celem była ocena wpływu codziennej suplementacji resweratrolu w dawce 150 mg na reaktywność naczyń mózgowych, zdolności poznawcze i samopoczucie, wskazują na pozytywny efekt stosowania fitoestrogenów, aby zapobiegać wystąpieniu demencji po menopauzie. Również stosowanie genisteiny skutkuje poprawą działania rozszerzającego naczynia krwionośne z udziałem tlenku azotu, co może usprawniać przepływ krwi przez mózg, a w konsekwencji poprawić nastrój i zdolności poznawcze25.

Fitoestrogeny a lipidogram i ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego

Choć hormonalna terapia zastępcza wykazuje skuteczność w leczeniu objawów menopauzy oraz profilaktyce złamań osteoporotycznych, jej istotny udział w zmniejszaniu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych jest wciąż dyskutowany. Niedobór estradiolu wiąże się ze zmianami profilu lipidowego zachodzącymi w kierunku podwyższenia poziomu cholesterolu w surowicy, a to właśnie choroby układu sercowo-naczyniowego są główną przyczyną śmierci kobiet w okresie pomenopauzalnym. Wykazano również, że istnieje związek między występowaniem objawów naczynioruchowych a ryzykiem tych chorób, co sugeruje, że jest to jeden z niepokojących wskaźników dotyczących układu krążenia11. Korzystne działanie fitoestrogenów na gospodarkę lipidową potwierdzono nie tylko w badaniach z udziałem kobiet w okresie menopauzalnym, ale również w badaniach dotyczących innych grup o takich zaburzeniach14. Istnieją również doniesienia mówiące o pozytywnym wpływie metabolitu daidzeiny – ekwolu na nadciśnienie tętnicze u kobiet w okresie pomenopauzalnym21. Ekwol nie jest jednak związkiem wytwarzanym z tego fitoestrogenu w każdym organizmie. Takie możliwości ma około 
30–50% populacji i jest to zależne od flory jelitowej5, 21.

Fitoestrogeny a poziom glukozy

Problemy z gospodarką węglowodanową w okresie menopauzy są często skutkiem gromadzenia się tkanki tłuszczowej w obrębie brzucha, co natomiast wynika z obniżonego poziomu estrogenu. Do zaburzeń metabolicznych z tym związanych zalicza się insulinooporność, hiperinsulinemię czy cukrzycę typu II. Choć hormonalna terapia zastępcza sprawdza się w leczeniu insulinooporności – ze względu na idące za nią ryzyko – poszukuje się innych metod. Według niektórych badań suplementacja izoflawonem sojowym w dawce powyżej 40 mg/dzień
może istotnie poprawić metabolizm glukozy. Mechanizm kontroli glikemii przez fitoestrogeny nie jest do końca poznany. Istnieją hipotezy o zwiększaniu wrażliwości insuliny dzięki aktywowaniu 5’adenozynomonofosforanu. Izoflawony są również postrzegane jako silny inhibitor alfa-glukozydazy, który zmniejsza wchłanianie jelitowe glukozy. Potwierdzono, że głównie izoflawony sojowe mają korzystny wpływ na poziom glukozy na czczo, insulinooporność i wskaźnik HOMA-IR22.

Fitoestrogeny a ryzyko osteoporozy

Badania epidemiologiczne wykazują znaczne różnice w częstości występowania złamań kości w zależności od kontynentu. Mieszkanki Europy i Afryki nie odbiegają od siebie istotnie pod tym względem, natomiast wyróżnić można Azjatki, u których złamania osteoporotyczne występują rzadziej. Oprócz czynników genetycznych zaczęto wyróżniać kwestię nawyków żywieniowych, ponieważ różnią się one w poszczególnych miejscach. Dieta azjatycka jako bogata w soję, kieruje uwagę na rolę fitoestrogenów roślinnych w przebiegu tego zjawiska. Badania potwierdziły te przypuszczenia w przypadku spożycia 15 gramów białka sojowego wzbogaconego dodatkowo 66 mg izoflawonów2, 14, 15. Co ciekawe, w badaniach z użyciem białka sojowego pozbawionego izoflawonów nie uzyskano efektów zwiększenia gęstości kości23.
Mechanizm działania fitoestrogenów to stymulacja osteoblastów do syntezy białek odpowiedzialnych za metabolizm tkanki kostnej. Za najistotniejszy uznano udział genisteiny i daidzeiny. Pierwszy z izoflawonów zwiększa również powstawanie osteoprotegeryny, której niedobór zwiększa ryzyko osteoporozy, a działanie obu skupia się również na hamowaniu komórek o działaniu antagonistycznym, czyli osteoklastów2, 15. Dobroczynne możliwości fitoestrogenów wiążą się ze wzrostem ekspresji ER-β w tkance kostnej podczas mineralizacji kości zachodzącej w okresie menopauzy, czyli receptorów bardziej skłonnych do wiązania estrogenów roślinnych2.
Wnioski z badań klinicznych wskazują na konieczność stosowania suplementacji przez okres 1–2 lat w celu zapobiegania obniżenia gęstości kości, natomiast dokładne rekomendacje wymagają dalszych badań15. Badanie z udziałem kobiet w wieku pomenopauzalnym potwierdza ochronny wpływ izoflawonów sojowych w dawce 76 mg zawartej w dwóch szklankach mleka sojowego19.

Fitoestrogeny a ryzyko nowotworów

Podobnie jak w przypadku osteoporozy i w kwestii nowotworów populacja azjatycka jest przykłade...