0
155
Ostre stany zapalne dróg oddechowych (OSZDO) obejmują wiele jednostek chorobowych, m.in. ostre zapalenie nosa i gardła (przeziębienie), zatok przynosowych, krtani, tchawicy, migdałków, ucha środkowego. Do OSZDO zalicza się także grypę, zapalenie oskrzeli, oskrzelików czy płuc. Zarówno u dzieci, jak i u osób dorosłych OSZDO są jedną z najczęstszych przyczyn absencji w szkole czy pracy.
Najczęstszą ich przyczyną są wirusy, takie jak: rinowirusy, adenowirusy, koronawirusy (obecnie głównie SARS-CoV-2), wirusy grypy i paragrypy, syncytialny wirus oddechowy, enterowirusy czy wirus opryszczki. Odpowiadają one za 80–90% wszystkich zakażeń. Zakażenia wirusowe powodują uszkodzenie struktury nabłonka dróg oddechowych i w następstwie upośledzenia jego funkcji ochronnej i oczyszczającej, prowadzą do rozwoju infekcji i uciążliwych jej objawów, a także często do nadkażenia bakteryjnego. Samodzielne zakażenia o etiologii bakteryjnej stanowią 10–20% infekcji, częściej pojawiają się jako zakażenia mieszane1, 2.
W wyniku zakażenia wirusowego dochodzi do tzw. reakcji ostrej fazy, czyli reakcji zapalnej, z charakterystycznymi objawami, takimi jak: podwyższona temperatura lub gorączka, senność, gorsze samopoczucie3. Dochodzi wtedy także do uwalniania mediatorów stanu zapalnego (leukotrienów, prostaglandyn, bradykininy i histaminy), co skutkuje pojawianiem się zapalnej wydzieliny w drogach oddechowych – kataru i kaszlu4, 5. W przypadkach COVID-19 uwalnianie prozapalnych cytokin prowadzi do powstania tzw. burzy cytokinowej, rozregulowania układu odpornościowego i pojawienia się zespołu ostrej niewydolności oddechowej, a w następstwie dysfunkcji wielonarządowej6.
Nasz układ immunologiczny odgrywa znaczącą rolę w zwalczaniu zakażeń. Rozpoznaje patogen, a następnie uruchamia kaskadę reakcji, których celem jest jego unicestwienie, zahamowanie rozwoju infekcji, osłabienie objawów choroby i szybszy powrót do zdrowia7–9. Jednocześnie już w początkowej fazie infekcji warto sięgać po środki, które wspomagać będą naturalne funkcje oczyszczające drogi oddechowe z zapalnej wydzieliny z nosa, gardła i oskrzeli. W tym celu korzysta się z substancji o działaniu sekretolitycznym, czyli takich, które mają za zadanie przywrócić prawidłową konsystencję i funkcję śluzu dróg oddechowych, oraz z substancji o działaniu wykrztuśnym, czyli ułatwiających ewakuację zapalnej wydzieliny z dróg oddechowych10. Do leczenia OSZDO warto podejść zatem dwutorowo – objawowo (leczyć katar, kaszel, ból, gorączkę) oraz przyczynowo – zwalczać patogen – bezpośrednio lub wpływając na mobilizację układu odpornościowego organizmu11–13.
Roślinne substancje czynne są od lat stosowane z dobrym klinicznie skutkiem. Dla wielu surowców istnieją dane przedkliniczne lub kliniczne związane z ich działaniem przeciwzapalnym, immunomodulującym, sekretolitycznym, przeciwbakteryjnym oraz, co nas obecnie bardzo interesuje, przeciwwirusowym1, 14, 15.
Do surowców najczęściej obecnie stosowanych, co do których istnieje najwięcej danych na temat ich skuteczności i bezpieczeństwa, o działaniu sekretolitycznym i/lub wykrztuśnym należą, według monografii Europejskiej Agencji Leków (EMA)16, surowce zestawione w tabeli 1.
|
Surowiec |
Nazwa łacińska rośliny |
|
Korzeń i kwiat pierwiosnka: lekarskiego wyniosłego |
Primula officinalis L. Primula elatior L. |
|
Ziele tymianku |
Thymus vulraris L. |
|
Ziele lebiodki kreteńskiej |
Origanum dictamnus L. |
|
Ziele szanty |
Marrubium vulgare L. |
|
Liść bluszczu pospolitego |
Hedera helix L. |
|
Kwiat dziewanny: kutnerowatej wielkokwiatowej drobnokwiatowej |
Verbascum phlomoides L. Verbascum thapsiforme Schrad., syn. V. densiflorum Bertol. Verbascum thapsus L. |
|
Owoc anyżu |
Pimpinella anisum L. |
|
Owoc kopru włoskiego |
Foeniculum vulgare Miller |
|
Ziele gojnika (szałwii libańskiej): macedońskiego syryjskiego skrytego tzw. herbata z gór Velouchi i Parnassos |
Sideritis scardica Griseb. Sideritis syriaca L. Sideritis clandestina (Bory & Chaub.) Hayek Sideritis raeseri Boiss. & Heldr. |
|
Korzeń lukrecji gładkiej chińskiej odmiany Inflata |
Glycyrrhiza glabra L. Glycyrrhiza uralensis Fisch Glycyrrhiza inflata Bat. |
|
Ziele doględy (doględki, grindelii) wielkiej (mocnej) nastroszonej (szorstkiej) odmiany Humilis odmiany Camporum |
Grindelia robusta Nutt. Grindelia squarrosa (Pursh) Duna Grindelia humilis Hook. et Arn. Grindelia camporum Greene |
|
Olejki eteryczne: tymiankowy eukaliptusowy miętowy anyżowy koprowy |
Thymus vulgaris L. Eucaliptus globulus L. Mentaha piperita L. Pimpinella anisum L. Foeniculum vulgare Miller |
Źródło: Opracowanie własne.
Wiele z tych surowców oprócz działania sekretolitycznego czy wykrztuśnego posiada także działanie przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe oraz bronchospazmolityczne (rozkurczające oskrzela).
W większości przypadków za działanie sekretolityczne odpowiadają saponiny trójpierścieniowe, które drażniąc błonę śluzową żołądka powodują na drodze odruchowej (poprzez pobudzenie nerwu błędnego) wzmożenie wydzielania wodnistego śluzu w oskrzelach, co w konsekwencji prowadzi do rozluźnienia zalegającej gęstej zapalnej wydzieliny i wyzwolenia odruchu kaszlu. Z kolei po doustnym lub wziewnym podaniu olejków eterycznych lub składników olejków, takich jak np. tymol, eugenol (1,8-cyneol), w wyniku ich eliminacji z organizmu przez drogi oddechowe, dochodzi do podrażnienia błony śluzowej oskrzeli, wzmożenia czynności wydzielniczej i pojawienia się płynnego śluzu, co sprawia, że odkrztuszanie staje się łatwiejsze17.
Wzmacnianie układu odpornościowego wydaje się jednak głównym kierunkiem zwalczania infekcji wirusowych. Także w obliczu pandemii SARS-CoV-2 obecnie stosowane dobrze poznane surowce roślinne o działaniu przeciwwirusowym zaczęły być stosowane w celu zahamowania rozprzestrzeniania się w organizmie nowego typu wirusa18. Do roślin mających udokumentowane działanie przeciwwirusowe (bezpośredni wpływ na replikację wirusa lub poprzez aktywację komórek immunokompetentnych, czyli np. wpływ na selektywne uwalnianie cytokin, aktywację limfocytów, zwiększanie liczby komórek NK, tzw. „naturalnych zabójców” i wzmacnianie działania makrofagów) należą rośliny i grzyby zestawione w tabeli 2.
|
Nazwa rośliny, grzyba grupy związków czynnych |
Działanie |
Przypis |
|
|
Jeżówka purpurowa Echinacea purpurea L. Ziele
Alkamidy, polifenole, w tym flawonoidy, polisacharydy |
Pobudzenie fagocytozy przez makrofagi i granulocyty obojętnochłonne, wzrost aktywności komórek NK, wzrost aktywności chemokinetycznej komórek układu odpornościowego, aktywacja limfocytów T, wzrost wydzielania interferonu γ (działa przeciwwirusowo), hamowanie produkcji cytokin prozapalnych TNF, IL-6, IL-8, leukotrienów i wzrost uwalniania cytokiny przeciwzapalnej IL-10. |
6, 19–22 |
|
|
Aloes drzewiasty Aloe arborescens Mill. Liście Polisacharydy (acemannan), glikoproteiny S-1 i P-2 |
Pobudzenie fagocytozy, aktywności chemokinetycznej komórek układu odpornościowego, pobudzenie limfocytów T i B, wzrost wydzielania przeciwciał, hamowanie produkcji i uwalniania cytokin prozapalnych IL-1β, IL-6, TNF-α, bezpośrednie działanie przeciwwirusowe (wirusy grypy, paragrypy, syncytialny wirus oddechowy – RSV, rinowirus, Coxackie). |
23–25 |
|
|
Pelargonia afrykańska Pelargonium sidoides lub Pelargonium reniforme Korzeń kumaryny – umkalina i skopoletyna oraz ich glikozydy, a także katechiny i proantocyjanidyny |
Indukcja produkcji wewnątrzkomórkowej cytokin prozapalnych IL-1, IL-12 i TNF-α, które zmniejszają przeżywalności patogenów wewnątrzkomórkowych, interferonu typu 1, fagocytozy, zwiększenie częstości ruchu rzęsek nabłonka oddechowego – wspomaganie ewakuacji wydzieliny zapalnej, bezpośrednie działanie przeciwwirusowe – wirus grypy typu A (H1N1, H3N2), paragrypy, RSV, SARS-CoV-2. |
26–28 |
|
|
Bez czarny Sambucus nigra L. Owoc, kwiat Antocyjany, flawonoidy, kwasy fenolowe i odpowiadające im glikozydy oraz olejki eteryczne |
Stymulacja makrofagów, hamowanie biosyntezy cytokin prozapalnych: IL-1α, IL-1β i TNF-α , bezpośrednie działanie przeciwwirusowe (wirusy grypy typu A i B, H1N1, HIV, opryszczki typu 1 (HSV-1) i ludzki koronawirus NL63 (HCoV-NL63). |
29–32 |
|
|
Ostryż długi Curcuma longa Kłacze Kurkumina α-turmeron ar-turmeron |
Modulujące produkcję i uwalnianie cytokin prozapalnych: IL-6, TNF-α i interleukiny (IL-1β), wpływ na komórki dendrytyczne, makrofagi oraz limfocyty B i T, zwiększenie produkcji przeciwciał IgG i IgM, bezpośrednie działanie przeciwwirusowe – wirus grypy (H5N1), HIV, HSV, pęcherzykowego zapalenia jamy ustnej (VSV), RSV, SARS-CoV-1, opryszczki (HSV) i inne. |
33–35 |
|
|
Imbir lekarski Zingiber officinale Roscoe Kłącze Związki fenolowe: gingerole i ich pochodne, shogaole, terpeny (zingiberen, bisabolen, farnezen, seskwifellandren, limonen, cineol, linalol, borneol, geranial, kurkumen) |
Hamujące wytwarzanie i uwalnianie prostaglandyn i leukotrienów, cytokin prozapalnych IL-1α, IL-1β, IL-2, IL-6 oraz TNF-α oraz cyklooksygenazy, pobudzające wydzielanie interferonu (IFN)-α i IFN-β oraz aktywność limfocytów NK, modulujące proliferację limfocytów T, bezpośrednie działanie przeciwwirusowe (świeży imbir) (RSV, rinowirus).
|
36–38 |
|
|
Brodziuszka wiechowata Andrographis paniculata (Burm. f.) Nees Ziele Andrografolidy |
Pobudzające migrację makrofagów, aktywujące fagocytozę i produkcję przeciwciał, wzmacniające cytotoksyczność limfocytów T i komórek NK, bezpośrednie działanie przeciwwirusowe (wirus grypy typu A, HIV, HBV, HCV, HPP i HSV). |
39–41 |
|
|
Lukrecja gładka Glycyrrhiza glabra Korzeń Flawonol gliasperyna A kwas glicyryzynowy (glicyryzyna) |
Pobudzające wytwarzanie interferonu γ, wzmagające proliferację limfocytów, pobudzające fagocytozę, przeciwbólowe i przeciwzapalne poprzez zmniejszenie poziomu ekspresji TNF-α, IL-6, iNOS i COX-2, bezpośrednie działanie przeciwwirusowe – hamowanie przedostawania się wirusa do komórki gospodarza, co skutkuje uniemożliwieniem jego replikacji (namnażania) – wirus grypy, opryszczki, RSV, HIV, koronawirusy typu SARS. |
42, 43 |
|
|
Bylica roczna Artemisia annua Ziele flawonoidy (kwercetyna) i kwasy dikawoilochinowe |
Regulujące produkcję cytokin prozapalnych IL-6, IL-10 i TNF-α oraz prostaglandyny PGE2, modulowanie liczby limfocytów CD4 i CD8, które stymulują limfocyty B do produkcji przeciwciał m.in. przeciwko koronawirusowi; bezpośrednie działanie przeciwwirusowe (m.in. HSV, polio, RSV, wirus zapalenia wątroby typu C, HIV). |
44, 45 |
|
|
Herbata chińska Tea sinensis (L.) Kuntze Liście Polifenole, m.in. katechiny pochodne epikatechiny, w tym 3-O-galusan epigallokatechiny (EGCG) |
Przeciwzapalne, antyoksydacyjne, bezpośrednie działanie przeciwwirusowe – dezaktywacja SARS-CoV-2 (szczep Wuhan, wariant beta lub delta) w ślinie, hamowanie wnikania wirusa do komórek. |
46–48 |
|
|
Traganek błoniasty Astragalus membranaceus Korzeń Saponiny, polisacharydy
|
Zwiększające produkcję interferonu γ, obniżające poziom IL-4, zwiększające liczbę białych krwinek i aktywność makrofagów, wykrztuśne. |
49, 50 |
|
|
Wrośniak różnobarwny Trametes versicolor (L.) Lloyd i Pniarek lekarski Fomitopsis officinalis (Vill.) Bondartsev & Singer) |
Bezpośrednie działanie przeciwwirusowe (wirus grypy typu A (H5N1, H3N2), HIV, HSV-2 (Herpes simplex virus typu 2) – tylko wrośniak różnobarwny przeciw SARS-CoV-2 mieszanka obu gatunków – obecnie w fazie badań klinicznych (MACH-19 (Mushrooms and Chinese Herbs for COVID-19) — wieloośrodkowe badanie prowadzone przez University of California San Diego School of Medicine i UCLA — randomizowane, podwójnie zaślepione, kontrolowane placebo badanie kliniczne, rozpoczęte w lipcu 2021 r. i ma się zakończyć w grudniu 2022 r. |
51, 52 |
|
Źródło: Opracowanie własne.
Pandemia COVID-19 zmobilizowała jednak środowisko naukowe do poszukiwań nowych źródeł substancji o działaniu przeciwwirusowym oraz zwrócenia uwagi na rośliny wykorzystywane w tradycyjnej medycynie chińskiej. Wśród roślin o największym potencjale w leczeniu COVID-19 wymienia się obecnie m.in. takie rośliny, jak: bylica roczna (Artemisia annua), pyrozja językowata (Pyrrosia lingua), lilia pajęcza (Lycoris radiata), lindera (Lindera agregata), kłosowiec pomarszczony (Agastache rugosa), traganek błoniasty (Astragalus membranaceus), strączyniec oskrzydlony (Cassia alata), glon Ecklonia cava, gurmar Gymnema sylvestre, lukrecja uralska (Glycyrrhizae uralensis), pstrolistka sercowata (Houttuynia cordata), ugłasta (Mollugo cerviana), guduchi (Tinospora cordifolia) oraz rdest (Polygonum multiflorum) i saposznikowia (Saposhnikoviae divaricate)45. Nie jest to oczywiście lista zamknięta. Danych nt. działania wyciągów roślinnych przeciw SARS-CoV-2 jest sporo, a z racji na ograniczoną pojemność artykułu, nie sposób ich tutaj wszystkich wymienić, stąd zachęcam do zajrzenia do najnowszych danych literaturowych45, 53–57.
Natomiast jeśli chodzi o izolowane z roślin substancje, to największe nadzieje w leczeniu COVID-19 pokładane są w związkach, takich jak: akacetyna, amentoflawon, allicyna, blankoksanton, kurkumina, daidzeina, diosmina, galusan epigallokatechiny, emodyna, hesperydyna, herbacetyna, hirsutenon, iguesteryna, jubanina G, kempferol, likoryna, pektolinaryna, floroekol, silwestrol, taksyfolina, rhoifolina, ksantoangelol E, zingerol. Co więcej, mogą one również wykazywać obiecujące działanie hamujące przeciwko wirusom grypy i paragrypy, syncytialnemu wirusowi oddechowemu (RSV), czy koronawirusowi MERS-CoV58.
Ciekawe doniesienia są także dla flawonoidów: kwercetyny, herbacetyny i izobawachalkonu, które działają przeciwzapalnie i bezpośrednio przeciwwirusowo – hamując wnikanie wirusa do komórek gospodarza59–64. Bogatymi źródłami kwercetyny są znan...
Pozostałe 70% treści dostępne jest tylko dla Prenumeratorów
- 6 wydań czasopisma "Naturoterapia w praktyce" w roku + wydania specjalne
- Nielimitowany dostęp do całego archiwum czasopisma
- Dodatkowe artykuły i filmy
- ...i wiele więcej!
