Gorzkie zioła i ich właściwości

Ocenę wartości surowców goryczowych prowadzi się metodą smakową, oznaczając wskaźnik goryczy. Wskaźnik goryczy to wartość największego rozcieńczenia wyciągu przygotowanego z 1 g surowca, które jeszcze wykazuje smak gorzki w porównaniu z wzorcowym roztworem chlorowodorku chininy. Surowce zawierające gorycze określane są jako amarum (zioła gorzkie) oraz amaro-aromaticum (zioła gorzko-aromatyczne). Do najpopularniejszych substancji gorzkich należą m.in. gencjopikryna, amarogentyna, swerozyd, loganina, artabsyna. 

Tysiącznik (centuria)

Tysiącznik pospolity, znany również jako centuria pospolita (Centaurium erythraea Rafn), należy do rodziny goryczkowatych (Gentianaceae). Jest rośliną dwuletnią lub jednoroczną o szerokim zakresie występowania. Rośnie na terenie środkowej i południowej Europy, w Azji oraz w Afryce Północnej. Sprowadzony został również do obu Ameryk i Australii. W Polsce jest objęty częściową ochroną gatunkową. Występuje na terenie całego kraju, jednak dość rzadko. Centurię można spotkać m.in. na łąkach, polanach, zboczach, brzegach lasów, widnych zaroślach, nieużytkach. 

Osiąga wysokość do 50 cm. Łodyga jest wzniesiona, czterokanciasta, rozgałęziona w górnej części. Eliptyczne liście w dolnej części tworzą rozetę, a na łodydze osadzone są naprzeciwlegle. Centuria kwitnie od lipca do września. Kwiaty są różowe, zebrane w baldachogrona na szczycie łodygi. Pod kwiatami na szypułkach kwiatowych wyrastają małe liście, nazywane podkwiatkami.
 

R e k l a m a

Surowcem leczniczym jest ziele centurii (Centaurii herba) zbierane w okresie kwitnienia. W swoim składzie zawiera substancje gorzkie, jakimi są glikozydy sekoirydoidowe (sekoirydoidy). Należą do nich m.in. gencjopikrozyd (gencjopikryna), swertiamaryna, swerozyd oraz centauropikryna. W surowcu występują również kwasy fenolowe (kwas protokatechowy, synapowy, kawowy, ferulowy, syringowy, wanilinowy, p-kumarowy), trójterpeny (β-amaryna), ksantony, kwas oleanolowy, fitosterole (β-sitosterol, kampesterol), alkaloidy (gencjanina)[1, 2].

Centuria polecana jest przede wszystkim w zaburzeniach trawienia, dolegliwościach dyspeptycznych oraz utracie apetytu. Pobudza wydzielanie śliny, soku żołądkowego, soku jelitowego, soku trzustkowego i żółci. Ułatwia trawienie i wchłanianie składników pokarmowych, przez co poprawia ogólny stan chorego. Przyspiesza przemianę materii, wzmaga procesy odtruwania, reguluje wypróżnienia[2–4].

Oprócz tego wykorzystywana jest jako środek przeciwgorączkowy. Ze względu na zawartość gencjopikryny wskazuje się na jej właściwości antymalaryczne[2]. Pojawiają się także doniesienia o właściwościach przeciwzapalnych, antyoksydacyjnych i przeciwdrobnoustrojowych[2, 5]. Potwierdzono działanie przeciwbakteryjne metanolowego ekstraktu z centurii wobec poszczególnych bakterii Gram-dodatnich (Staphylococcus aureus – gronkowiec złocisty, Listeria monocytogenes, Micrococcus flavus) oraz Gram-ujemnych (Escherichia coli – pałeczka okrężnicy)[6].
 

R e k l a m a

Centuria jest surowcem tradycyjnie wykorzystywanym w leczeniu cukrzycy w wielu krajach Afryki Północnej. W badaniach na myszach z cukrzycą wykazano, że wodno-alkoholowe ekstrakty z centurii obniżały średni poziom glukozy we krwi na czczo, stężenie trójglicerydów i insuliny w surowicy[7]. Terapia centurią zmniejszyła również rozwój stłuszczenia wątroby o 70%, mimo stałego przyjmowania diety wysokotłuszczowej. Ekstrakt zahamował hipertriglicerydemię, hiperglikemię i poprawił wrażliwość na insulinę[8].

W badaniach przeprowadzonych przez innych autorów na szczurach zaobserwowano natomiast, że leczenie ekstraktami z centurii poprawia strukturalne i funkcjonalne właściwości komórek beta trzustki. Jest to bardzo istotna informacja, gdyż komórki beta produkują insulinę, która obniża stężenie glukagonu i odgrywa kluczową rolę w metabolizmie węglowodanów[9]. 

W najnowszym badaniu z 2022 r. wykazano z kolei, że ekstrakty z centurii, poprzez wzmacnianie endogennego antyoksydacyjnego systemu obronnego, mogą chronić wątrobę i nerki przed uszkodzeniami oksydacyjnymi. Terapia centurią znacząco poprawiła funkcjonowanie wątroby i nerek u szczurów z cukrzycą. Zaobserwowano zmniejszoną aktywność aminotransferazy asparaginianowej (AST) i alaninowej (ALT) oraz obniżone stężenie kreatyniny i azotu mocznikowego we krwi[10].

Napar z ziela centurii:

1 łyżkę surowca zalać 200 ml wrzątku. Pozostawić pod przykryciem na pół godziny, po tym czasie przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 1/3 szklanki przed jedzeniem jako środek poprawiający trawienie.

Przeciwwskazaniem do jego stosowania jest nadwrażliwość na surowiec, czynna choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy oraz nadkwaśność żołądka. Ze względu na brak danych w tym zakresie, nie zaleca się stosowania w ciąży i okresie laktacji[2].

Bobrek trójlistkowy

Bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata L.) należy do rodziny bobrkowatych (Menyanthaceae). Występuje w całej Europie i umiarkowanych strefach Azji oraz Ameryki Północnej. W Polsce jest pospolity, rośnie na torfowiskach, bagnach, mokrych łąkach i w rowach. 

Jest rośliną wieloletnią, osiągającą wysokość ok. 30 cm. Z pełzającego kłącza wyrastają trzy charakterystyczne liście na długich ogonkach. Liście są jajowate, skórzaste, zwykle karbowane brzegiem. Bobrek kwitnie od maja do czerwca. Jest piękną rośliną o biało-różowych kwiatach, zebranych w gęste grona na długiej, bezlistnej szypułce.

Surowcem zielarskim jest liść bobrka (Menyanthidis Folium). Zawiera substancje gorzkie o budowie irydoidowej i sekoirydoidowej. Należą do nich m.in. loganina, swerozyd, mentafolina, dihydrofoliamentyna. Surowiec zawiera również flawonoidy (rutyna, hiperozyd, kemferol), kwasy fenolowe (kwas ferulowy, protokatechowy, chlorogenowy, kawowy), garbniki, polisacharydy, kumaryny (skopoletyna, skoparon, brajlina), triterpeny (kwas betulinowy), sterole (α-spinasterol), alkaloidy (gencjanina)[1, 11].

Liść bobrka wykazuje działanie charakterystyczne dla surowców goryczowych. Pobudza wydzielanie śliny, soku żołądkowego, soku trzustkowego, jelitowego i żółci. 

Poprawia trawienie i przyswajanie składników pokarmowych. Wykorzystywany jest w niestrawności, braku apetytu, atonii jelit, osłabieniu funkcji trawiennych[3, 12]. Wskazuje się go również jako środek zmniejszający nudności, zalecany w profilaktyce choroby lokomocyjnej i morskiej11. W British Herbal Pharmacopoeia liść bobrka widnieje jako środek moczopędny, przeciwreumatyczny oraz łagodzący bóle reumatyczne, ze szczególnym wskazaniem na reumatyzm mięśniowy z ogólnym osłabieniem[12].

W badaniu in vitro na ludzkich komórkach śródbłonka żyły pępowinowej (HUVEC) wykazano, że wyciągi wodno-metanolowe z bobrka trójlistkowego działają przeciwutleniająco i przeciwzapalnie. W tym samym badaniu zaobserwowano, że ekstrakty wpływają na wzrost niektórych patogenów bakteryjnych i grzybiczych, przy czym najsilniejsze działanie stwierdzono wobec Pseudomonas aeruginosa (pałeczka ropy błękitnej) oraz Enterococcus faecalis (paciorkowiec kałowy)[13].

Zawarta w bobrku substancja gorzka loganina jest jednym z najlepiej poznanych glikozydów irydoidowych. Badania potwierdziły jej działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne. Znacząco obniża stężenia cytokin prozapalnych, takich jak czynnik martwicy nowotworu (TNF-α) oraz interleukina 6 (IL-6)[14]. Dzięki hamowaniu aktywacji NF-κB loganina może wykazywać korzystne działanie nawet w ostrych chorobach zapalnych, jak ostre zapalenie trzustki i jej powikłania. Czynnik transkrypcyjny NF-κB odgrywa kluczową rolę w transkrypcji genów kodujących białka związanych ze stanem zapalnym, proliferacją komórkową i apoptozą. Hamowanie aktywności NF-κB jest jedną ze strategii terapeutycznych w procesie onkogenezy i progresji nowotworu[15].

Nalewka z liścia bobrka trójlistkowego: 

5 łyżek rozdrobnionego surowca zalać 1,5 szklanki (w przypadku surowca świeżego) lub 2 szklankami (w przypadku surowca suchego) alkoholu etylowego 45%. Proporcja końcowego produktu powinna wynosić 1:5 objętościowo, tzn. z 1 części surowca powinniśmy uzyskać 5 części gotowego preparatu. Odstawić na miesiąc, codziennie wstrząsnąć słojem dla lepszej ekstrakcji, po tym czasie odcedzić. Stosować w zaburzeniach trawiennych i nudnościach podczas podróży. Dawka jednorazowa wynosi 1-3 ml, można zażywać 3 razy dziennie[12]. Nalewkę należy przyjmować w rozcieńczeniu z wodą.

Przeciwwskazaniem do jej stosowania jest nadwrażliwość na surowiec, czynna choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy oraz nadkwaśność żołądka. Ze względu na brak danych w tym zakresie, nie zaleca się stosowania w ciąży i w okresie laktacji[12].

Goryczka żółta

Goryczka żółta (Gentiana lutea L.) należy do rodziny goryczkowatych (Gentianaceae). Naturalnie występuje w rejonach górskich środkowej i południowej Europy oraz Azji Mniejszej. W Polsce dziko występuje w paśmie Karpat Wschodnich. Uprawa goryczki jest trudna i długotrwała (wymaga kilku lat do wytworzenia korzenia odpowiedniej grubości), dlatego w naszym kraju surowiec pochodzi głównie z importu.

Goryczka jest rośliną wieloletnią o grubym, pomarszczonym, żółtawo-brunatnym kłączu oraz rozgałęzionych korzeniach. W drugim lub trzecim roku wegetacji pojawia się jedynie rozeta przyziemnych liści, a dopiero w kolejnych latach powstaje pęd kwiatostanowy. Osiąga wysokość ok. 1 m, łodyga jest wzniesiona, nierozgałęziona i pusta w środku. Liście są dość duże, szerokoeliptyczne. Dolne liście mają krótkie ogonki liściowe, a górne są mniejsze, obejmujące blaszką liściową łodygę. Goryczka kwitnie od czerwca do sierpnia. Kwiaty są jaskrawożółte, wyrastają w górnej i szczytowej części łodygi w postaci gęstego okółka w kątach liści.

Surowcem zielarskim jest korzeń goryczki żółtej (Radix Gentianae luteae). Równorzędnego surowca dostarczają inne gatunki goryczek, jak m.in. Gentiana pannonica Scopoli, Gentiana purpurea L. i Gentiana punctata L.3 Do składników gorzkich w surowcu należą gencjopikrozyd (gencjopikryna), bardzo gorzka amarogentyna oraz pokrewne jej amaropanina i amarosweryna. Korzeń zawiera również pochodne ksantonu (gentyzyna, gentiozyd) oraz węglowodany, w tym monosacharydy (glukoza, fruktoza), disacharydy (sacharoza, gencjobioza), trisacharydy (gencjanoza) i polisacharydy (pektyny). W niewielkiej ilości w korzeniu występuje olejek eteryczny oraz związki azotowe o charakterze alkaloidów (gencjanina)[1, 16]. 

Substancje gorzkie zawarte w goryczce pobudzają wydzielanie śliny, soku żołądkowego, jelitowego, trzustkowego i żółci. Poprawiają apetyt i trawienie, podnoszą kwaśność treści żołądka. Przyspieszają procesy przemiany materii, zwiększają perystaltykę przewodu pokarmowego, regulują wypróżnienia. Goryczka polecana jest zaburzeniach trawienia, niestrawności, wzdęciach, ucisku w żołądku, braku łaknienia, zaparciach, osłabieniu[3, 17].

Dawniej korzeń goryczki (ze względu na zawartość gencjopikryny) stosowano w leczeniu malarii, ale po odkryciu skuteczności kory chinowej, a następnie chininy, zapomniano o takim zastosowaniu[18].

Goryczka wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgorączkowe i nieznacznie przeciwbólowe[16]. Potwierdzono także jej właściwości antyoksydacyjne. W badaniach ekstraktów wodno-metanolowych z korzenia goryczki odnotowano ich aktywność przeciwrodnikową[19]. 

Zaobserwowano również, że korzeń goryczki żółtej może zapobiegać zaburzeniom neurodegeneracyjnym poprzez nasilenie działania czynnika wzrostu nerwów (NGF). Metanolowe ekstrakty wykazywały wyraźną stymulację neurytogenezy. Neurytogeneza jest procesem powstawania oraz różnicowania się nowych komórek tkanki nerwowej i stanowi kluczowy aspekt neuroplastyczności[20].

W badaniu in vitro z 2020 r. oceniano z kolei działanie cytotoksyczne i genotoksyczne korzenia goryczki żółtej. Badany ekstrakt aktywował mechanizmy naprawcze, które przeciwdziałały uszkodzeniom oksydacyjnym i DNA, oraz indukował śmierć komórek, których uszkodzenie było nieodwracalne[21].

Mimo że to korzeń goryczki jest surowcem farmakopealnym, istnieją przesłanki o zasadności wykorzystania również nadziemnych części rośliny. W 2021 r. badano ekstrakty z kwiatów, liści i łodyg przy użyciu czterech różnych rozpuszczalników ekstrakcyjnych (eteru naftowego, chloroformu, etanolu i wody). Analiza wykazała, że ekstrakty etanolowe były najbardziej zróżnicowane pod względem związków chemicznych o silnej aktywności biologicznej. Ekstrakty etanolowe z nadziemnych części goryczki charakteryzowały się umiarkowaną aktywnością przeciwutleniającą i znaczną aktywnością przeciwdrobnoustrojową wobec Candida albicans[22].

Odwar z korzenia goryczki:

1 łyżkę rozdrobnionego korzenia zalać 1 szklanką chłodnej wody. Gotować na wolnym ogniu pod przykryciem przez 5 minut, po tym czasie odstawić do ostygnięcia. Pić po 100 ml 3–4 razy dziennie przed jedzeniem w zaburzeniach trawienia, wzdęciach, atonii jelit, braku apetytu.

Wyciągi z goryczki zastosowane na czczo i w większych dawkach wykazują właściwości przeciwpasożytnicze, zwłaszcza wobec delikatnych obleńców i pierwotniaków[17].

Przeciwwskazaniem do jego stosowania jest nadwrażliwość na surowiec, czynna choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy oraz nadkwaśność żołądka. Ze względu na brak danych w tym zakresie, nie zaleca się stosowania w ciąży i okresie laktacji[3, 16].

Podsumowanie

Opracowanie obejmuje właściwości i zastosowanie najpopularniejszych surowców goryczowych, tj. ziela centurii (Herba Centaurii), liścia bobrka trójlistkowego (Folium Menyanthidis) i korzenia goryczki (Radix Genrianae). Występujące w nich substancje gorzkie są zwłaszcza budowy sekoirydoidowej. Glikozydy sekoirydoidowe wywodzą się zasadniczo od glikozydów irydoidowych, ale różnią się od nich rozerwaniem wiązań pomiędzy węglami C-7 i C-8 pierścienia cyklopentanowego. Surowce zawierające sekoirydoidy powszechnie wykorzystywane są w lecznictwie jako substancje gorzkie (amarum), a ich działaniem charakterystycznym jest zwiększanie wydzielania soków trawiennych, łagodzenie zaburzeń dyspeptycznych i pobudzanie łaknienia. Aktywność omawianych surowców jest jednak znacznie szersza. Przedstawiona analiza podkreśla ich właściwości m.in. przeciwzapalne, antyoksydacyjne, przeciwdrobnoustrojowe, ochronne na poszczególne narządy. Prezentowane rośliny nie są łatwe do pozyskania ze stanu naturalnego, ale można je nabyć w aptekach i sklepach zielarskich. Sięgając po amarum, należy przestrzegać zalecanych dawek i uwzględniać występujące przeciwwskazania do stosowania surowców gorzkich, czyli czynną chorobę wrzodową, nadkwasotę, ciążę, laktację oraz nadwrażliwość na dany surowiec. 

Bibliografia

1. Kohlmünzer S. Farmakognozja, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Wyd. V, Warszawa, 2017.
2. European Medicines Agency. Assessment report on Centaurium erythraea Rafn. s.l., herba, EMA/HMPC/277491/2015, 2015.
3. Senderski M.E. Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie. Podkowa Leśna 2017.
4. Różański H. Tysiącznik = centuria – Erythraea centaurium (L.) Pers. i sekoirydoidy. Medycyna dawna i współczesna.
5. Menyiy N.El. i wsp. Phytochemical properties, biological activities and medicinal use of Centaurium erythraea Rafn. Journal of Ethnopharmacology 2021; vol. 276: no. 10. 
6. Božunović J. i wsp. In vitro and in vivo transformations of Centaurium erythraea secoiridoid glucosides alternate their antioxidant and antimicrobial capacity. Industrial Crops and Products 2018; vol. 111. 
7. Hamza N. i wsp. Treatment of high fat diet induced type 2 diabetes in C57BL/6J mice by two medicinal plants used in traditional treatment of diabetes in the east of Algeria. Journal of Ethnopharmacology 2011; vol. 133, no. 2.
8. Hamza N. i wsp. Effect of Centaurium erythraea Rafn, Artemisia herba-alba Asso and Trigonella foenum-graecum L. on liver fat accumulation in C57BL/6J mice with high-fat diet-induced type 2 diabetes. Journal of Ethnopharmacology 2015; vol. 171, no. 2. 
9. M. Đorđević i wsp. Centaurium erythraea extract improves survival and functionality of pancreatic beta-cells in diabetes through multiple routes of action. Journal of Ethnopharmacology 2019; vol. 242: no. 5.
10. M. Đorđević M. i wsp. Centaurium erythraea methanol extract improves the functionality of diabetic liver and kidney by mitigating hyperglycemia-induced oxidative stress. Journal of Functional Foods 2022; vol. 90. 
11. Różański H. Folium Menyanthidis – liść bobrka jako amarum. Medycyna dawna i współczesna.
12. European Medicines Agency, Assessment report on Menyanthes trifoliata L., folium, EMA/HMPC/637830/2018, 2020.
13. Kowalczyk T. i wsp. An Evaluation of the DNA-Protective Effects of Extracts from Menyanthes trifoliata L. Plants Derived from In Vitro Culture Associated with Redox Balance and Other Biological Activities. Oxidative Medicine and Cellular Longevity, 2019.
14. Li Y. i wsp. Loganin inhibits the inflammatory response in mouse 3T3L1 adipocytes and mouse model. International Immunopharmacology 2016; vol. 36. 
15. Kim M.-J. i wsp. Loganin protects against pancreatitis by inhibiting NF-κB activation. European Journal of Pharmacology 2015; vol. 765. 
16. European Medicines Agency, Assessment report on Gentiana lutea L., radix, EMA/HMPC/607863/2017, 2018.
17. Różański H. Goryczka – Gentiana w praktycznej fitoterapii, Medycyna dawna i współczesna.
18. Ożarowski A., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987.
19. Azman N.A.M. i wsp. Screening of Antioxidant Activity of Gentian Lutea Root and Its Application in Oil-in-Water Emulsions. Antioxidants 2014; vol. 3, no. 2. 
20. Mustafa A.M. i wsp. Evaluation of neuritogenic activity of cultivated, wild and commercial roots of Gentiana lutea L. Journal of Functional Foods 2015; vol.  part A. 
21. Šobot A.V. i wsp. Yellow Gentian Root Extract Provokes Concentration – and Time-dependent Response in Peripheral Blood Mononuclear Cells. Archives of Industrial Hygiene and Toxicology 2020; vol. 71, no. 4.
22. Karalija E. i wsp. Phenolics of Aerial Parts of Gentiana lutea L. and Their Biological Activity. Agronomy 2021; vol. 11, No. 7.