Naturalne metody na podniesienie ciśnienia krwi

O hipotonii (podciśnieniu, niedociśnieniu), czyli zbyt niskim ciśnieniu krwi, mówi się o wiele rzadziej. Osoby nią dotknięte często czują osłabienie, apatię, ogólne zmęczenie, senność i zwiększoną męczliwość, zmniejszoną tolerancję wysiłku, brak energii. Mogą też pojawić się zawroty głowy, nudności, nadmierne pocenie się, szumy uszne, mroczki przed oczami i omdlenia, uczucie chłodu w stopach i dłoniach[1]. W przeciwieństwie jednak do nadciśnienia tętniczego przewlekłe niedociśnienie nie stanowi większego zagrożenia dla życia, stąd nie przywiązuje się do jego leczenia zbyt dużej uwagi. 

Niedociśnienie dzieli się na: 

• hipotonię samoistną – gdy przewlekle mamy do czynienia z niskim ciśnieniem krwi, a jego przyczyna nie jest znana. Samoistne niedociśnienie występuje u ok. 15% społeczeństwa, co oznacza, że w Polsce dotyczy ono ponad 3 mln osób. Częściej dotknięte są nią nastolatki, szczupłe i wysokie kobiety oraz osoby o niskiej aktywności fizycznej. Czynnikiem sprzyjającym jest także stres[2]. Zwraca się też uwagę na zależność między niskim ciśnieniem rozkurczowym (< 75 mm Hg) a objawami depresji. Niektórzy badacze dochodzą także do wniosku, że to stan psychiczny pacjenta może być powodem niedociśnienia i związanej z nim zmniejszonej tolerancji wysiłku i zawrotów głowy[3, 4]; 
• hipotonię ortostatyczną, która może dotyczyć nawet 30% osób w wieku powyżej 65 lat lub chorujących na cukrzycę. Rozpoznaje się ją, gdy dochodzi do spadku ciśnienia skurczowego krwi o ponad 20 mm Hg lub spadku ciśnienia rozkurczowego krwi o ponad 10 mm Hg w ciągu 3 minut od przyjęcia pozycji stojącej. Najczęstszą bezpośrednią przyczyną jest nagła szybka zmiana pozycji ciała z leżącej na siedzącą lub stojącą, albo spożycie większego posiłku, szczególnie w gorących pomieszczeniach. W takim wypadku mówimy o hipotonii poposiłkowej. Osoby z tym typem niedociśnienia zawsze powinny wstawać ostrożnie i powoli. Osoby leżące powinny najpierw usiąść (można przy tym pochylić się mocno do przodu), a dopiero po kilku minutach wstać[3, 4];
• hipotonię wtórną, która jest najczęściej wynikiem innej przewlekłej choroby (np. niewydolności nadnerczy, przysadki mózgowej, serca) lub osłabienia działania autonomicznego układu nerwowego u osób starszych. Może też być skutkiem przyjmowania leków, takich jak: leki moczopędne, nitraty, leki psychotropowe czy niektóre leki stosowane w chorobie Parkinsona. 

Rozpoznawanie niedociśnienia tętniczego

Nie ma jasno określonych kryteriów rozpoznawania podciśnienia, stąd można znaleźć kilka różnych wartości granicznych. Część autorów określa hipotonię samoistną, wtedy gdy ciśnienie skurczowe spada poniżej 90 mm Hg, średnie ciśnienie tętnicze poniżej 60 mm Hg lub gdy dochodzi do spadku tych wartości o ponad 40 mm Hg w odniesieniu do wartości typowych dla danego pacjenta[5]. Inni uznają za niedociśnienie samoistne stan, gdy wartości ciśnienia skurczowego utrzymują się długotrwale poniżej 110 mm Hg u mężczyzn i poniżej 100 mm Hg u kobiet, a ciśnienie rozkurczowe poniżej 60 mm Hg dla obu płci[3].

Sposoby na podniesienie ciśnienia krwi

Samoistne niedociśnienie najczęściej nie wymaga terapii farmakologicznej, ale większość osób nim dotknięta poszukuje pomocy, gdyż zbyt niskie ciśnienie wpływa niekorzystnie na komfort życia. Powszechnie używanymi lekami na niedociśnienie tętnicze są miododryna, etylefryna i fludrokortyzon. Substancje te są syntetyczne i dostępne jedynie z przepisu lekarza. Biorąc pod uwagę coraz częstszą chęć powrotu do naturalnych środków leczniczych, poniżej znajdą Państwo kilka sposobów na podwyższenie ciśnienia tętniczego, w tym środków leczniczych pochodzenia naturalnego.

Regularne uzupełnianie płynów

Warto wiedzieć, że ciśnienie tętnicze nie zależy tylko od stopnia napięcia ścian naczyń, ale również od stopnia wypełnienia ich krwią. Zapewnienie prawidłowego poziomu płynów w organizmie pomaga więc w utrzymaniu prawidłowego poziomu ciśnienia. Należy więc pamiętać, by pić wodę zgodnie z wytycznymi, czyli ok. 2,5–3 l dziennie[3]. Nie można jednak przesadzać z jej nadmiarem, gdyż zbyt duża podaż płynów może spowodować skutek odwrotny. Można powiedzieć, że „organizm uzna”, że nie potrzebuje gromadzić wody, gdyż cały czas jest ona mu dostarczana. Nasza gospodarka hormonalna zapewni wtedy obniżenie poziomu hormonu ADH – wazopresyny, która odpowiada za wchłanianie wody i spadek ciśnienia. Jej wysoki poziom bowiem powoduje zatrzymanie wody, obkurcz naczyń i wzrost ciśnienia krwi.

Aktywność fizyczna

Aktywność fizyczna również jest sprawdzonym sposobem na doraźne podniesienie ciśnienia tętniczego. Związane jest to ze wzrostem adrenaliny, która odpowiada za zwężenie naczyń krwionośnych, powodując tym podniesienie ciśnienia[3].

Prawidłowa dieta

W przypadku niskiego ciśnienia można wypić roztwór soli kuchennej. Efekt podniesienia ciśnienia o ok. 10 mm Hg utrzymywać się może nawet do 2 godzin. Należy jednak pamiętać, że według WHO dzienne spożycie soli powinno wynosić poniżej 5 g/dzień. Jest to ilość odpowiadająca jednej łyżeczce do herbaty i pochodząca z całej diety. Stąd taka metoda powinna być stosowana naprawdę tylko doraźnie. Sól, a konkretnie zawarty w niej sód, odpowiada za podniesienie ciśnienia tętniczego, gdyż wpływa na zatrzymanie wody, co prowadzi do zwiększenia wypełnienia łożyska naczyniowego i wzrostu ciśnienia[5–7].

W celu zapobiegania nagłym spadkom ciśnienia zaleca się także rezygnację z obfitych posiłków. Powinno się przyjmować mniejsze porcje jedzenia częściej, by uniknąć tzw. hipotonii poposiłkowej. Jest ona spowodowana m.in. przemieszczaniem się płynów do jelit i spadkiem stężenia adrenaliny, która – jak wiadomo – odpowiada za podwyższanie ciśnienia[8, 9].

Sacharoza (potocznie cukier), oprócz podniesienia energii w organizmie, hamuje produkcję tlenku azotu, który odpowiada za rozszerzanie naczyń krwionośnych. Zmniejszenie jego ilości może powodować zwężanie się naczyń, co skutkuje podniesieniem ciśnienia[9]. Drugim mechanizmem jest wpływ uwalnianej po podaniu cukru insuliny na układ współczulny, który staje się bardziej aktywny. Konsekwencją tego jest wzrost resorpcji sodu w kanalikach nerkowych, a to – jak już wiemy – wpływa na wzrost ciśnienia tętniczego[10, 11]. Należy pamiętać, że, podobnie jak sól, sacharoza może być stosowana jedynie doraźnie, gdyż zbyt częste korzystanie z tej metody może prowadzić do rozwoju chorób, od otyłości, przez insulinooporność do cukrzycy. 

Odpowiednia ilość snu

Odpowiednia ilość i jakość snu jest zalecana zarówno w nad-, jak i niedociśnieniu, z tym że w przypadku tego drugiego poleca się nocny spoczynek z lekko uniesioną górną połową ciała[3].

Zimny prysznic

Inni autorzy polecają stosowanie pryszniców na przemian z chłodną i ciepłą wodą. Zimna woda powoduje wzrost ciśnienia krwi, gdyż aktywuje się układ współczulny, czyli dochodzi do uwalniania adrenaliny i noradrenaliny. Dodatkowo, obwodowe naczynia krwionośne kurczą się odruchowo pod wpływem niskiej temperatury, co powoduje wzrost ciśnienia tętniczego[3].

Wpływ na układ nerwowy 

Podstawowymi substancjami wytwarzanymi przez nasz organizm, które odpowiadają za podniesienie ciśnienia krwi, są dopamina i noradrenalina. Ta pierwsza pojawia się w sytuacjach euforii i w nagłych sytuacjach, z powodu których jesteśmy bardzo szczęśliwi, ale odpowiada również za uzależnienia. Noradrenalina wydzielana jest w sytuacjach stresowych. Noradrenalina wraz z adrenaliną i kortyzolem nazywane są hormonami stresu. Jednak oprócz szukania nagłych powodów do radości czy stresu, warto przyjrzeć się substancjom, które podwyższają poziom tych naturalnych związków.

Tyramina to substancja z grupy amin, pochodna fenyloetyloaminy, i tak jak część substancji z tej grupy, również wpływa na podniesienie ciśnienia tętniczego. Jest ona obecna w serach dojrzewających, wędzonych wędlinach (salami, suszone kiełbaski), marynowanych lub fermentowanych warzywach (kiszona kapusta, kimchi, kiszone ogórki, marynowane papryki, buraki itp.), owocach cytrusowych i tropikalnych (szczególnie dojrzałe banany, ananas i awokado), sosie sojowym i tofu. Występuje także w większej ilości w czerwonym winie, wermutach, sherry i piwie. Jest ona rozkładana przez enzym – monoaminooksydazę, dlatego nie należy łączyć jej z lekami MAOI, gdyż brak metabolizowania tyraminy może prowadzić do niebezpiecznie wysokiego jej stężenia12.

Efedryna to również pochodna fenyloetyloaminy. Stosowana jako stymulant, reduktor apetytu, środek zwiększający koncentrację i uwagę, lekarstwo na nieżyt nosa oraz do leczenia niedociśnienia związanego z narkozą. Występuje w roślinach z rodziny Ephedraceae – przęślowate, głównie w gatunku Ephedra sinica Stapf – przęśl chińska (surowiec azjatycki, do 2% efedryny), tzw. Ma Huang i była używana już ponad 4000 lat temu13. Efedryna pobudza układ współczulny, czyli sympatyczny, adrenergiczny i działa podobnie do noradrenaliny. W Polsce, z racji na niebezpieczeństwo związane z jej stosowaniem, obecnie ograniczone zostało jej użycie – jest lekiem na receptę.

Kofeina (1,3,7-trimetyloksantyna), inaczej metylteobromina, teina lub guaranina, jest alkaloidem purynowym, występującym w takich surowcach roślinach, jak: liście krzewu herbacianego, ostrokrzewu paragwajskiego Mate, nasiona kawy i kakaowca, liana brazylijska (guarana) oraz zarodki nasion koli i w ponad 60 gatunkach innych roślin14, 15. Kofeina jest znaną i powszechnie uznaną substancją, stosowaną od lat jako środek pobudzający16. Jej ważną cechą jest usuwanie skutków zmęczenia, a dokładniej blokowanie receptorów adenozyny, związku występującego w naszym organizmie, odpowiadającego m.in. za efekt uspokajający i nasenny. Kofeina, znosząc działanie adenozyny, działa również jako środek zwiększający ciśnienie tętnicze. Jednak takie działanie obserwuje się głównie u osób stosujących kawę doraźnie. Po dłuższym okresie nawykowego stosowania kofeiny obserwowano działanie odwrotne – spadek ciśnienia krwi17.

Liście ostrokrzewu paragwajskiego (Ilex paraguariensis A. St.- Hil.), znane jako liście Mate (Mate folium) czy Yerba mate, zawierają 1–2% kofeiny, a także mniejsze ilości teobrominy (0,6%) oraz teofiliny (0,05%)16.

Guarana (Paullinia cupana) zawiera 2,5–6% kofeiny i jest to spora ilość w porównaniu z innymi gatunkami bogatymi w ten związek, takimi jak: kawa arabska, herbata chińska i yerba mate. Kofeina zawarta w guaranie wchłania się wolniej z przewodu pokarmowego i jej działanie utrzymuje się od 6 do 7 godzin, czyli zdecydowanie dłużej od kofeiny zawartej w kawie. Guarana pobudza organizm do większego wydzielania adrenaliny, serotoniny i dopaminy, co wspomaga działanie ośrodkowego układu nerwowego, przez co guarana polecana jest w stanach zmęczenia fizycznego i psychicznego18.

Kawa arabska (Coffea arabica L.). Z przeglądu literatury wynika, że zawartość kofeiny w porcji kawy może się znacznie różnić, od 27 do 153 mg, przy czym wielkość porcji waha się między 140–230 ml15.

Herbata chińska [Camellia sinensis (L.) Kuntze]. Zawartość kofeiny w porcji herbaty mieści się w granicach 15–65 mg. W badaniach wykazano, że zawartość kofeiny w naparach zależy od długości parzenia, przy czym największą ilość kofeiny miały herbaty parzone 5 minut15. Powodem tego stanu są zawarte w herbacie inne substancje, m.in. teanina. Poprawia ona nastrój i zwiększa działanie kofeiny, ale tylko w kontekście stymulacji i poprawy funkcji poznawczych. Teanina obniża bowiem ciśnienie tętnicze19.

Zarodek kola (Colae embryo). Kola zaostrzona (Cola acuminata) i kola błyszcząca (Cola nitida). Podaje się, że 100 ml napoju Coca-Cola zawiera 9–13 mg kofeiny, a 100 ml Pepsi zawiera 10–11 mg kofeiny15.

Kakaowiec właściwy (Theobroma cacao L.). W 100 g tabliczki czekolady możemy spodziewać się od 18 do 74 mg kofeiny, przy czym w czekoladzie mlecznej będzie jej ok. 18–24 mg, a w czekoladzie gorzkiej do 74 mg15.

Żeń-szeń prawdziwy (Panax ginseng C. A. Mey).Żeń-szeń jest skutecznym środkiem wzmacniającym przy przewlekłym osłabieniu, zmęczeniu czy wyczerpaniu. Do zwiększenia ciśnienia krwi nie dochodzi natychmiast, lecz jest to wynik jego długiego stosowania – działanie takie pojawia się po ok. 2–3 miesiącach16. 

Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra). Lukrecja wpływa na poziom sodu i potasu w organizmie – zatrzymuje sód, a przyspiesza wydalanie potasu. Stąd przeciwwskazane jest jej przewlekłe stosowanie. Okres bezpiecznego jej zażywania waha się od 4 do 6 tygodni. Według brytyjskiego NHS spożywanie 57 g lukrecji dziennie przez 2 tygodnie może być realnym zagrożeniem dużego wzrostu ciśnienia krwi i niebezpiecznie niskiego poziomu potasu20.

Aromaterapia

Niektóre olejki eteryczne mają właściwości hipertoniczne, czyli podnoszące ciśnienie krwi. Najbardziej wartościowe są: olejek rozmarynowy (Rosmarinus officinalis), ale odmiany bogate w cyneol i kamforę, olejek szałwiowy (Salvia oficinalis – dalmatian sage), miętowy (Mentha piperita), bazyliowy (Ocimum basilicum), z liści ziela angielskiego (Pimenta dioica), z liści cząbru górskiego (Satureia montana), z liści czapetki pachnącej, czyli goździkowca korzennego (Syzygium aromaticum), z liści hyzopu (Hysopus officinalis), igieł sosny (Pinius sylvestris) oraz ziela tymianku (Thymus vulgaris)21. 

Olejki te należy umieścić w specjalnym dyfuzorze (nie w kominkach ogrzewanych świeczką), i w zależności od wielkości dyfuzora stosować je w ilości od 5 do 8 kropli. Można je łączyć ze sobą. Olejki można także rozpuścić w oleju bazowym (np. migdałowym, kokosowym) i przygotować podręczny roll-on. W takim wypadku warto mieć go zawsze w torebce lub kieszeni i smarować miejsca pulsu w każdej sytuacji, gdy czujemy spadek ciśnienia lub problemy z koncentracją.

Tradycyjne receptury

Niskie ciśnienie można również próbować leczyć tradycyjnymi mieszankami ziół. Aleksander Ożarowski w swoim podręczniku Ziołolecznictwo22 zaleca doraźne stosowanie strychniny doustnie lub w iniekcjach podskórnych. W podręczniku można znaleźć także przepis na krople złożone z nalewki z zarodków cola i konwaliowej, a także z nalewki z zarodków cola, głogowej i walerianowej. Obecnie przepisy te nie są zalecane z racji na łatwą możliwość przedawkowania silnie działających substancji.

Poniżej podaję kilka starych receptur mających na celu podniesienie ciśnienia krwi. Ich skuteczność jednak nie została poparta badaniami, wynika z doświadczeń i tradycji ludowych. Warto zaznaczyć, że obecnie stosowanie wewnętrzne arniki, piołunu, kory chinowej i ruty zostało ograniczone, stąd poniższe przepisy należy traktować jedynie jako ciekawostkę lub inspirację do stworzenia własnej mieszanki opartej na niektórych z poniżej wymienionych składników. 

Mieszanka ojca Klimuszko23 

Na podniesienie ciśnienia tętniczego powstałego w wyniku osłabienia organizmu po przebytej chorobie lub utracie krwi: 

• ziele drapacza (Cnici benedicti herba), ziele krwawnika (Millefolii herba), ziele serdecznika (Leonuri herba), ziele tymianku (Thymi herba), korzeń lubczyku (Levistici radix), ziele tasznika (Bursae past. herba), liść szałwii (Salviae folium), owoc róży (Rosae fructus), kora kasztanowca (Hippocastani cortex), liść melisy (Melissae folia), korzeń kozłka (Valerianae radix)
  Dawkowanie: Zioła mieszamy w równych częściach. Łyżeczkę mieszanki zalać pół szklanki wrzątku, przykryć na pół godziny, przecedzić, przed zażyciem lekko podgrzać. Pić 3 razy dziennie po pół szklanki przed posiłkiem.

Pozostałe mieszanki z Vademecum fitoterapii24: 

• Receptura #1
  kora kasztanowca (Hippocastani cortex) 50,0; korzeń berberysu (Berberidis radix) 40,0; ziele centurii (Centaurii herba) 30,0; ziele krwawnika (Millefolii herba) 30,0; ziele ruty (Rutae herba) 30,0
  Dawkowanie: Przygotować mieszankę według podanych proporcji, następnie przygotować odwar z łyżki mieszanki na szklankę wody. Pić 3–4 razy dziennie łyżkę stołową.
• Receptura #2
  koszyczek arniki (Arnicae anthodium); kwiat lawendy (Lavandulae flos); ziele tasznika (Bursae pastoris herba); korzeń lubczyka (Levistici radix); liść melisy (Melissae folium)
  Dawkowanie: Połączyć surowce w równych częściach, wymieszać. Z łyżki mieszanki przygotować odwar. Pić 3–4 razy dziennie łyżkę stołową.
• Receptura #3
  ziele przywrotnika (Alchemillae herba); ziele drapacza lekarskiego (Cnici benedicti herba); ziele piołunu (Absinthii herba); ziele ruty (Rutae herba); liść szałwii (Salviae folium); korzeń berberysu (Berberidis radix); korzeń kozłka (Valerianae radix)
  Dawkowanie: Połączyć surowce, z mieszanki przygotować odwar z łyżki na szklankę wody. 
  Pić 3–4 razy dziennie łyżkę.
• Receptura #4
  ziele tasznika (Bursae pastoris herba); ziele tymianku (Thymi herba); liść mięty pieprzowej (Menthae piperitae herba); ziele majeranku (Majoranae herba); ziele janowca barwierskiego (Gemstae herba)
  Dawkowanie: Połączyć surowce w równych częściach, przygotować odwar z łyżki na szklankę wody. Pić 3–4 razy dziennie łyżkę stołową. 
• Receptura #5
  owoc dzikiej róży (Rosae fructus) bez nasion; ziele krwawnika (Millefolii herba); ziele żarnowca (Scoparii herba); ziele tasznika (Bursae pastoris herba) 
  Dawkowanie: Surowce połączyć w równych proporcjach i przygotować odwar z łyżki na szklankę wody. Pić 3–4 razy dziennie łyżkę stołową. 
• Receptura #6
  kora kasztanowca (Hippocastani cortex) 50,0; ziele serdecznika (Leonuri herba) 30,0; kora chinowa (Chinae cortex) 20,0; ziele centurii (Centaurii herba) 30,0; ziele krwawnika (Millefolii herba) 30,0 
  Dawkowanie: Przygotować mieszankę według podanych proporcji. Sporządzić odwar z łyżki na szklankę wody. Pić 3–4 razy dziennie po łyżce stołowej. 
• Receptura #7
  liść melisy (Melissae folium) 20,0; ziele krwawnika (Millefolii herba) 20,0; koszyczek rumianku pospolitego (Chamomillae anthodium) 20,0; ziele janowca barwierskiego (Genistae herba) 10,0; ziele tasznika (Bursae pastoris herba) 10,0 
• Dawkowanie: Przygotować mieszankę według podanych proporcji. Sporządzić odwar z łyżki na szklankę wody. Pić 2 razy dziennie 1/2 szklanki między posiłkami. 

Bibliografia

1. Tonkin A. Low blood pressure and low energy: (how) are they related? Journal of Hypertension 2004; 22: 671–673. 
2. Maciejewski J. Hipotensja, https://www.mp.pl/pacjent/nadcisnienie/lista/106339,hipotensja [dostęp: 06.03.2023].
3. Głuszek J., Kosicka T. Przewlekłe niedociśnienie – leczyć czy nie leczyć? Kardiologia po Dyplomie 2012; 11 (12): 30–35, https://podyplomie.pl/kardiologia/10014,przewlekle-niedocisnienie-leczyc-czy-nie-leczyc [dostęp: 06.03.2023].
4. Banach M. Aktualny stan wiedzy na temat hipotonii. Medycyna Rodzinna 2004; 6: 246–250.
5. Levy M.M., Fink M.P., Marshall J.C. i wsp. 2001 ISCCM/ESICM/ACCP/ATS/SIS International Sepsis Definitions Conference. Intensive Care Med 2003; 29: 530–538.
6. Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Wieliczce, Światowy Tydzień Walki z Nadmiernym Spożyciem Soli 8–14 marca 2021. Portal Gov.pl (www.gov.pl) [dostęp: 06.03.2023].
7. Kanbay M., Aslan G., Afsar B. i wsp. Acute effects of salt on blood pressure are mediated by serum osmolality. Journal of Clinical Hypertension 2018; 20(10): 1447–1454.
8. Trofimiuk M., Huszno B., Gołkowski F., Szybiński Z. Poposiłkowe zmiany ciśnienia tętniczego krwi a opróżnianie żołądka u chorych z wieloletnią cukrzycą. Przegląd Lekarski 2003; 60, 2: 107–110. 
9. Szabłowska G., Twardowska-Rajewska J., Witczak J. Hipotonia poposiłkowa u osób w podeszłym wieku. Postępy Psychiatrii i Neurologii 1998; 7: supl. l (6).
10. Konx J. Sugar Intake Impacts Blood Pressure. https://www.verywellhealth.com/sugar-and-hypertension-5117022 [dostęp: 06.03.2023].
11. Tykarski A. Cukrzyca i nadciśnienie tętnicze. Świat Lekarza (swiatlekarza.pl) 2016/01/11 [dostęp: 06.03.2023].
12. Juber M. Foods High in Tyramine, https://www.webmd.com/diet/foods-high-in-tyramine [dostęp: 06.03.2023].
13. Alsaeed W., Al Dhamen M., Ahmad R. i wsp. Clinical uses and toxicity of Ephedra sinica: An evidencebased comprehensive retrospective review (2004–2017). Pharmacogn. J. 2019; 11(2): 447–452.
14. Białek-Dratwa A., Karge A.M., Staśkiewicz W., Nieć J. Kofeina – oddziaływanie, tolerancja, toksyczność i uzależnienie organizmu. [w:] Żywienie jako podstawa zdrowego stylu życia. (red. nauk.) A. Kobyłka, M. Gortat, Wydawnictwo Naukowe SMN, Lublin 2020: 36–49.
15. Jarosz M., Wierzejska R., Mojska H. i wsp. Zawartość kofeiny w produktach spożywczych. Bromat. Chem. Toksykol. 2009; XLII (3): 776–781.
16. Nowak G. Surowce roślinne stosowane w wyczerpaniu psychofizycznym i stresie. Herba Polonica 2009; 55 (2): 88–99.
17. Sudano I., Spieker L., Binggeli C. i wsp. Coffee blunts mental stress-induced blood pressure increase in habitual but not in nonhabitual coffee drinkers. Hypertension 2005 Sep; 46(3): 521–526. doi: 10.1161/01.HYP.0000177448.56745.c7. Epub 2005 Aug 15. 
18. Kubica P., Kulig A., Szopa A. i wsp. Nowe surowce roślinne w Farmakopei Europejskiej. Część 6. Paullinia cupana (P. guarana) – źródło nowego surowca alkaloidowego. Post. Fitoter. 2020; 21(1): 19–27.
19. Yoto A., Motoki M., Murao S., Yokogoshi H. Effects of L-theanine or caffeine intake on changes in blood pressure under physical and psychological stresses. J. Physiol. Anthropol. 2012 Oct 29; 31(1): 28. doi: 10.1186/1880-6805-31-28.
20. Wahab S., Annadurai S., Abullais S.S. i wsp. Glycyrrhiza glabra (Licorice): A Comprehensive Review on Its Phytochemistry, Biological Activities, Clinical Evidence and Toxicology. Plants (Basel) 2021 Dec 14; 10(12): 2751. 
21. Price S., Price L., Price P. Aromatherapy for health professionals, wyd. 5, Elsevier 2021.
22. Ożarowski A. Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. PZWL Warszawa 1980: 344–346.
23. Klimuszko C.A. Ziołolecznictwo. Novum, Warszawa 1987: 36–37.
24. Wawrzyniak E. Leczenie ziołami. Kompendium fitoterapii, Podciśnienie tętnicze – Hypotensio arterialis. Contrast Warszawa 1992: 46–48.