Choroby sercowo-naczyniowe – rola suplementacji w wieku podeszłym

Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, World Health Organization) przyjmuje się, że umowną granicą starości jest 65. rok życia. Tradycyjna klasyfikacja obejmuje trzy grupy starości:

• wiek podeszły (60.–75. r.ż.), 
• wiek starczy (75.–90. r.ż.), 
• wiek sędziwy (powyżej 90. r.ż.).  
   

R e k l a m a

W populacji osób starszych najczęściej występują tzw. choroby przewlekłe niezakaźne, jak choroby układu krążenia, choroba wrzodowa żołądka, cukrzyca, nowotwory itd. Kluczowymi czynnikami ryzyka rozwoju tych chorób cywilizacyjnych są: niewłaściwy styl życia, błędne zachowania żywieniowe i zdrowotne czy nieprawidłowa masa ciała, a często metodą pierwszego wyboru leczenia takich chorób staje się wprowadzenie zasad odpowiednio zbilansowanej diety oraz zdrowego stylu życia[2], [3].
 

Źródło: Na podstawie bibliografii[10–12]

CHOROBY SERCOWO-NACZYNIOWE 

Choroby układu krążenia (CVD, cardiovascular diseases) to jedna z głównych przyczyn zgonów na całym świecie[4], [5]. Wraz z wiekiem śmiertelność z powodu CVD wzrasta, szczególnie w grupie mężczyzn i osób zamieszkujących obszary środkowej i wschodniej Europy[6]. Etiopatogeneza chorób sercowo-naczyniowych jest związana głównie z miażdżycą naczyń tętniczych, nadciśnieniem tętniczym, hipercholesterolemią czy cukrzycą. Mogą one prowadzić do poważnych powikłań, jak udary mózgu, tętniaki, zawały serca i zakrzepica.
Do czynników ryzyka rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego należą: wiek, nieprawidłowy styl życia obejmujący: palenie tytoniu, niską aktywność fizyczną, spożywanie alkoholu, nadmierny stres i nieprawidłowe odżywianie, i związane z tym choroby, jak nadciśnienie tętnicze, hipercholesterolemia, nadwaga czy otyłość[7].
Obecnie wykorzystuje się kilka skal do ocen bezwzględnego ryzyka sercowo-naczyniowego, m.in. SCORE (Systematic COronary Risk Evaluation). Uwzględnia ona pięć głównych czynników ryzyka rozwoju CVD – wiek, płeć, palenie tytoniu, stężenie cholesterolu całkowitego oraz skurczowe ciśnienie tętnicze. Skala ta pozwala oszacować ryzyko wystąpienia zdarzenia sercowo-naczyniowego zakończonego zgonem w ciągu najbliższych 10 lat. Umożliwia to wprowadzenie odpowiednich interwencji terapeutycznych u pacjentów przypisanych do poszczególnych grup, w celu zminimalizowania prawdopodobieństwa śmierci z powodu powikłań sercowo-naczyniowych[8].

R e k l a m a

NADCIŚNIENIE TĘTNICZE

Ogólna częstość występowania nadciśnienia tętniczego (NT) na świecie wynosi 30–45%, a wraz z wiekiem częstość występowania tej choroby wzrasta, obejmując ponad 60% osób powyżej 60. roku życia, tym samym stając się najbardziej powszechnym czynnikiem ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych[9]. 
Istnieją dwa kryteria podziału NT – przyczyna wystąpienia choroby (nadciśnienie pierwotne i wtórne) oraz wartość ciśnienia tętniczego skurczowego (SBP) oraz rozkurczowego (DBP) (nadciśnienie 1., 2. i 3. stopnia)[10], [11]. 
W tabelach 1 i 2 przedstawiono klasyfikację nadciśnienia tętniczego na podstawie powyższych kryteriów. 
Najczęściej występującymi objawami NT są charakterystyczne bóle głowy (w okolicy potylicy), zawroty głowy, krwawienie z nosa, zwiększona męczliwość, problemy ze snem czy pogorszenie widzenia. Choroba ta może prowadzić do niekorzystnych powikłań, głównie w obrębie układu sercowo-naczyniowego, jak choroba niedokrwienna serca, zawał serca, udar mózgu, a także do uszkodzenia siatkówki oka[12]. 
 

Źródło: Na podstawie bibliografii[10]

UDAR MÓZGU

WHO definiuje udar mózgu jako nagłe wystąpienie ogniskowych lub uogólnionych zaburzeń czynności mózgu, trwających dłużej niż 24 godziny i spowodowanych wyłącznie przyczynami naczyniowymi, związanymi z mózgowym przepływem krwi. Udar mózgu jest więc związany z niewydolnością krążenia mózgowego występującą wskutek krwotoku lub niedokrwienia. Głównym czynnikiem ryzyka wystąpienia udaru mózgu jest nadciśnienie tętnicze[13]. W badaniach wykazano, że obniżenie SBP o 10 mm Hg i DBP o 5 mm Hg może zmniejszyć ryzyko wystąpienia udaru o ok. 30%[14]. 

DIETA I STYL ŻYCIA

Szacuje się, że wdrożenie zasad zdrowego stylu życia, w tym odpowiednio zbilansowanej diety oraz ograniczenie modyfikowalnych czynników ryzyka, takich jak np. zaburzenia lipidowe, cukrzyca i nadmierna masa ciała mogłoby wyeliminować nawet 80% przypadków chorób sercowo-naczyniowych[15]. Pacjentom z CVD, nadciśnieniem tętniczym oraz po udarze zaleca się stosowanie diety śródziemnomorskiej czy diety DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension)[16]. Wyniki badań wskazują, że stosowanie diety DASH może obniżyć ciśnienie krwi (nawet o 8–14 mm Hg), poziom cholesterolu, ryzyko wystąpienia cukrzycy, udaru mózgu oraz innych CVD[17]. 
Roszkowski opisał ogólne zasady prawidłowego żywienia osób starszych, uwzględniając:

• ograniczenie spożycia cukrów oraz tłuszczu pochodzenia zwierzęcego,
• spożywanie różnorodnych produktów o dużej wartości odżywczej, 
• unikanie spożywania potraw i produktów ciężkostrawnych, 
• spożywanie odpowiedniej ilości warzyw i owoców, najlepiej surowych,
• ograniczenie spożycia soli i ostrych przypraw, 
• spożywanie posiłków regularnie, o mniejszej objętości (4–5 razy dziennie) oraz unikanie przejadania się i niedopuszczanie do nadwagi,
• spożywanie odpowiedniej ilości płynów, z naciskiem na napoje niegazowane,
• ograniczenie spożycia alkoholu, 
• prowadzenie aktywnego fizycznie i umysłowo trybu życia,
• czerpanie przyjemności z jedzenia[18].

Głównym celem żywienia osób starszych jest więc pokrywanie zapotrzebowania ich organizmów na składniki odżywcze i mineralne, z uwzględnieniem współwystępujących jednostek chorobowych, w tym chorób sercowo-naczyniowych. Badania pokazują jednak, że sposób żywienia osób w wieku podeszłym często nie uwzględnia powyższych zaleceń, prowadząc do wystąpienia niedoborów składników odżywczych, dlatego w wielu przypadkach niezbędne wydaje się wprowadzenie odpowiedniej suplementacji[19–21].

SUPLEMENTACJA OSÓB STARSZYCH

Utrzymanie prawidłowej gęstości kości w wieku podeszłym jest kluczowym celem żywieniowo-suplementacyjnym, szczególnie uwzględniając to, że osteoporoza i złamania wynikające z obniżonej mineralizacji kości są jedną z najczęstszych przyczyn zgonów lub unieruchomienia osób starszych. Co więcej, w badaniach obserwacyjnych wykazano, że niedobór witaminy D koreluje dodatnio ze zwiększonym ryzykiem niewydolności serca, nadciśnienia tętniczego i rozwojem miażdżycy. Ostatnie wyniki badań nie wykazały jednak korzystnego wpływu suplementacji witaminą D na zdrowie układu sercowo-naczyniowego, przez co nie powinna być ona stosowana w celach prewencyjnych[22, 23].
Wielkość dawki suplementacyjnej witaminy D powinna zależeć od aktualnego stężenia tej witaminy w organizmie. Przyjmuje się, że osoby po 51. roku życia powinny przyjmować dzienną dawkę witaminy D wynoszącą 800–2000 IU/dzień (przy niewystarczającej codziennej ekspozycji na słońce oraz w okresie od września do kwietnia), natomiast osoby po 65. roku życia – dawkę zalecaną dla osób dorosłych, ale całorocznie, uwzględniając masę ciała i ograniczoną syntezę skórną[24, 25].
O ile dodatkowa suplementacja witaminą D3 jest sprawą jasną, o tyle stanowisko dotyczące dodatkowej suplementacji wapniem pozostaje kwestią sporną, ponieważ wykazano, że może to prowadzić do zwiększenia ryzyka wystąpienia zawału serca[26]. Dlatego też w pierwszej kolejności warto zadbać o prawidłową podaż tego składnika w odpowiednio zbilansowanej diecie, która wynosić będzie 1200 mg/dzień[25].
W grupie osób starszych z powodu upośledzonego wchłaniania i niedostatecznego spożycia częściej występują również niedobory witaminy B12, sięgające nawet 5% osób po 65. roku życia. Mogą być one przyczyną rozwoju m.in. zaburzeń hematologicznych, neurologicznych, psychologicznych, a także anemii[27]. Zalecane spożycie kobalaminy wynosi 2,4 µg i może być ono niewystarczające dla osób w podeszłym wieku, dlatego też często zapotrzebowanie na tę witaminę musi być uzupełniane w drodze suplementacji i uzupełnienia diety w produkty spożywcze nią wzbogacane[28].
W kontekście zaburzeń sercowo-naczyniowych w wieku podeszłym warto szczególną uwagę zwrócić na odpowiednią podaż witaminy B6, która wpływa na układ renina-angiotensyna, regulując tym samym ciśnienie krwi, a także prawidłową krzepliwość krwi, zapewniając odpowiednią agregację płytek krwi i integralność śródbłonka29. Co więcej, niedobory witaminy B6 mogą prowadzić do rozwoju miażdżycy, poprzez wzrost stężenia homocysteiny we krwi[30].
Niezwykle ważna dla zachowania zdrowia serca seniorów wydaje się również podaż odpowiedniej dawki witaminy K. W badaniach wykazano, że spożycie 180–360 µg/dzień może znacznie zredukować ryzyko rozwoju choroby wieńcowej i śmiertelność z powodu chorób sercowo-naczyniowych, m.in. poprzez regulację homeostazy wapnia i aktywację białka zapobiegającego zwapnieniu naczyń krwionośnych i zastawek serca[31, 32].
Metaanaliza badań wykazała, że suplementacja kwasem foliowym obniża ryzyko wystąpienia CVD o 4% i udaru mózgu o 10%, przy czym nie odnotowano takiego działania w kontekście choroby niedokrwiennej serca[33].
W ostatnim czasie prowadzonych jest coraz więcej badań dotyczących wpływu koenzymu Q10 oraz selenu. Jednym z nich jest badanie Ki-Sel-10, przeprowadzone na szwedzkiej grupie 443 seniorów, podczas którego osoby badane otrzymywały dzienną dawkę 2 x 100 µg selenu i 2 x 100 mg koenzymu Q10. Po 5 latach obserwacji wykazano, że taka suplementacja obniżyła ryzyko zgonu sercowo-naczyniowego o 54% w porównaniu z grupą kontrolną[34]. Postawiono również hipotezę dotyczącą wpływu suplementacji tymi składnikami na obniżanie stężenia markerów stanu zapalnego, które wpływają m.in. na rozwój miażdżycy naczyń krwionośnych. Wyniki badań wskazują, że koenzym Q10 w połączeniu z selenem obniżył stężenie białka C-reaktywnego, selektyny płytkowej oraz innych markerów stanu zapalnego, co może być jedną z przyczyn, dla której dodatkowa suplementacja sprzyja obniżaniu chorobowości i śmiertelności z powodu chorób sercowo-naczyniowych[35, 36]. U osób, których zgon nastąpił z przyczyn sercowo-naczyniowych, zaobserwowano mniejszą długość telomerów leukocytów (LTL). Wykazano też, że suplementacja selenem i koenzymem Q10 ogranicza zmniejszanie się LTL, obniżając tym samym śmiertelność sercowo-naczyniową[37].

PODSUMOWANIE

Starzenie się organizmu jest zjawiskiem biologicznym. Często kojarzone jest z utratą sił i witalności fizycznej, a co się z tym wiąże – z pojawieniem się chorób i upośledzeniem funkcjonowania organizmu, mającego swoje konsekwencje w wielu aspektach życia seniora. Wyniki badań wskazują, że do spowolnienia fizjologicznego procesu starzenia się organizmu niezbędne są trzy czynniki znacznie obniżające śmiertelność, czyli: całkowita eliminacja palenia tytoniu, codzienne podejmowanie aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności oraz przestrzeganie zasad zdrowego żywienia. Wyniki 6-letniego badania wykazały, że przestrzeganie choćby jednej z powyższych zasad pozwala zredukować ryzyko przedwczesnej śmierci o 40%, dwóch zasad – o połowę, natomiast każdej z nich – aż o 82%38. Zastosowanie tych zasad w połączeniu z odpowiednią suplementacją może nie tylko wspomagać proces starzenia, ale również przyczynić się do obniżenia ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych i znacznie ograniczyć śmiertelność z ich powodu. 

Bibliografia

1. Sytuacja osób starszych w Polsce w 2020 r. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, Białystok 2021. https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/6002/2/3/1/sytuacja_osob_starszych_w_polsce_w_2020_r.pdf (dostęp 18.11.2022).
2. Tańska M. Zasady żywienia ludzi starszych w ogólnej profilaktyce chorób dietozależnych. Żywienie a środowisko. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania, Gdańsk 2016.
3. Wądołowska L. Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2011.
4. The European Health Report 2009;healt and healtsystems. WHO Regional Office of Europe. Copenhagen 2009. E93103. 
5. Ślusarska B. Zachowania zdrowotne w prewencji ryzyka sercowo-naczyniowego. Folia Cardiologica Excerpta 2012; 7(1): 51–59.
6. Nichols M., Townsend N., Scarborough P., Rayner M. Cardiovascular disease in Europe 2014: epidemiological update EuropeanHeart Journal. doi:10.1093/eurheartj/ehu299.
7. Barańska I., Wróbel A. Związek pomiędzy występowaniem choroby niedokrwiennej serca a zaburzeniami depresyjnymi – przegląd literatury. Med. Og. Nauk Zdr. 2018; 24(1): 59–64. doi: 10.26444/monz/86586.
8. Mach F. i wsp. 2019 ESC/EAS Guidelines for the management of dyslipidaemias: lipid modification to reduce cardiovascular risk: The Task Force for the management of dyslipidaemias of the European Society of Cardiology (ESC) and European Atherosclerosis Society (EAS). European Heart Journal 2020; 41(1): 111–188.
9. Chow C.K., Teo K.K., Rangarajan S. i wsp. PURE (Prospective Urban Rural Epidemiology): Study investigators. Prevalence, awareness,treatment, and control of hypertension in rural and urban communities in high-, middle-, and low-income countries. JAMA 2013; 310(9): 959–968, doi: 10.1001/jama.2013.184182, indexedin Pubmed: 24002282.
10. Gaciong Z., Lewandowski J., Siński M. i wsp.: Jak rozpoznać wtórne postacie nadciśnienia tętniczego? Forum Medycyny Rodzinnej 2008; 2, 5: 341–348.
11. Gibała M., Janowski G. Znaczenie diety w prewencji oraz wyrównaniu nadciśnienia tętniczego. Choroby Serca i Naczyń 2016; 13, 4: 265–270.
12. Mroczek A. i wsp. Nadciśnienie tętnicze – epidemiologia i etiologia. Nauki Przyrodnicze i Medyczne: Żywienie, sport oraz zdrowie. Instytut Promocji Kultury i Nauki, Lublin 2018, 143–151.
13. Czarnecka D., Zabojszcz M. Nadciśnienie tętnicze a udar mózgu. Choroby Serca i Naczyń 2004; 1, 1: 19–25.
14. Strepikowska A., Buciński A. Udar mózgu – czynniki ryzyka i profilaktyka. Postępy Farmakoterapii 2009; 65, 1: 46–50.
15. Wytyczne ESC dotyczące prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego w praktyce klinicznej w 2016 r. Szósta Grupa Robocza Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego i innych towarzystw naukowych ds. prewencji sercowo-naczyniowej w praktyce klinicznej (złożona z przedstawicieli 10 towarzystw i zaproszonych ekspertów). Kardiologia Polska 2016; 74 (9); 821–936.
16. Leszczak J., Czenczek-Lewandowska E., Przysada G. i wsp.: Diet after stroke and its impact of the components of body mass and functional fitness – a 4-month observation. Nutrients 2019; 11: 1227.
17. Xiao M.L., Lin J.S., Li Y.H. i wsp. Adherence to the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) diet is associated with lower presence of non-alcoholic fatty liver disease in middle-aged and elderly adults. Public Health Nutrition 2020; 23(4): 674-682, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31566148/.
18. Roszkowski W. Żywienie osób starszych. [w]: Grzymisławski M., Gawęcki J. (red.), Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Tom 2. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
19. Duda G., Jóźwiak A., Chmielewska Z. Wybrane elementy stylu życia i nieprawidłowości stanu odżywienia osób w wieku podeszłym z niedokrwienną chorobą serca. Badania wstępne. Nowiny Lekarskie 2001; 70: 1028–1036.
20. Szajkowski Z. Ocena zawartości Mg, Ca i P w całodziennych racjach pokarmowych osób w wieku emerytalnym na podstawie badań ankietowanych i analitycznych. Nowiny Lekarskie 2001; 70: 32–39.
21. Słowińska M.A., Wądołowska L. Wskaźniki biochemiczne krwi a model żywienia osób starszych. Przegląd Lekarski 2003; 60 (supl. 6): 25–30.
22. Latic N., Erben R.G. Vitamin D and Cardiovascular Disease, with Emphasis on Hypertension, Atherosclerosis, and Heart Failure. International Journal of Molecular Sciences 2020; 21(18): 6483.
23. de la Guía-Galipienso F., Martínez-Ferran M., Vallecillo N. i wsp. Vitamin D and cardiovascular health. Clinical Nutrition (Edinburgh, Scotland) 2021; 40(5): 2946–2957.
24. Kupisz-Urbańska M., Galus K., Epidemiologia niedoboru witaminy D u osób w podeszłym wieku – wybrane zagadnienia. Gerontologia Polska 2011; 19: 1–6.
25. Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Normy żywienia dla populacji Polski, Instytut Żywności i Żywienia. 2017.
26. Heaney R.P., Kopecky S., Maki K.C. i wsp. A review of calcium supplements and cardiovascular disease risk. Adv. Nutr. (2012); 3: 763–771.
27. Nilsson-Ehle H. Age-related changes in cobalamin (vitamin B12) handling. Implications for therapy. Drugs Aging 1998; 12: 277–292.
28. Zabrocka J., Wojszel Z.B. Niedobór witaminy B12 w wieku podeszłym – przyczyny, następstwa, podejście terapeutyczne. Geriatria 2013; 7: 24–32.
29. Hellmann H., Mooney S. Vitamin B6: A Molecule for Human Health? Molecules 2010; 15(1): 442–459.
30. Stach K., Stach W., Augoff K. Vitamin B6 in Health and Disease. Nutrients 2021; 13(9): 3229.
31. Wen L., Chen J., Duan L., Li S. Vitamin K‑dependent proteins involved in bone and cardiovascular health (Review). Molecular Medicine Reports 2018; 18(1): 3–15.
32. Hariri E., Kassis N., Iskandar J.P. i wsp. Vitamin K2-a neglected player in cardiovascular health: a narrative review. Open Heart 2021; 8(2): e001715.
33. Li Y., Huang T., Zheng Y. i wsp. Folic Acid Supplementation and the Risk of Cardiovascular Diseases: A Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. Journal of the American Heart Association 2016; 5(8): e003768.
34. Alehagen U,. Johansson P., Bjoernstedt M. i wsp. Cardiovascular mortality and N-terminal-proBNP reduced after combined selenium and coenzyme Q10 supplementation: a 5-year prospective randomized double-blind placebo-controlled trial among elderly Swedish citizens. Int. J. Cardiol. 2013; 167: 1860–1866.
35. Alehagen U., Lindahl T.L., Aaseth J. i wsp. Levels of sP-selectin and hs-CRP decrease with dietary intervention with selenium and Coenzyme Q10 combined: A Secondary analysis of a randomized clinical trial. Plos ONE, 2015; 10(9): 1–16. 
36. Alehagen U., Alexander J., Aaseth J., Larsson A. Decrease in inflammatory biomarker concentration by intervention with selenium and coenzyme Q10: a subanalysis of osteopontin, osteoprotergerin, TNFr1, TNFr2 and TWEAK. Journal of Inflammation 2019; 16: 5.
37. Alehagen U., Aaseth J., Alexander J. i wsp. Selenium and Coenzyme Q10 Intervention Prevents Telomere Attrition, with Association to Reduced Cardiovascular Mortality–Sub-Study of a Randomized Clinical Trial. Nutrients 2022; 14: 3346.
38. Ford E.S., Bergmann M.M., Boeing H. i wsp. Healthy lifestyle behaviors and all-cause mortality among adults in the United States. Prev Med. 2012; 55(1).