Bariera jelitowa – rola, znaczenie oraz metody jej regeneracji

Ich głównym zadaniem jest zadbanie o to, by do wnętrza organizmu przedostawały się tylko składniki niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowania, tj. np. odpowiednio rozłożone substancje odżywcze (monomery białek, tłuszczów czy węglowodanów, elektrolity czy składniki mineralne), ograniczając jednocześnie transport potencjalnie szkodliwych mikroorganizmów i innych potencjalnie szkodliwych antygenów środowiskowych. Skuteczność tego, w pewnym sensie sprzecznego zadania, osiągana jest w sytuacji wzajemnej, dynamicznej współpracy między pojedynczymi elementami strukturalnymi wchodzącymi w skład bariery jelitowej. Stanowi to także gwarant jej integralności i utrzymania immunologicznej homeostazy organizmu człowieka1–4. 

Bariera jelitowa – budowa 

Złożony system, jakim jest bariera jelitowa, składa się z zewnętrznej bariery fizycznej i wewnętrznej bariery immunologicznej, a właściwa kooperacja jej składowych jest niezbędna do utrzymania zdrowia.
W skład bariery jelita cienkiego wchodzą m.in.: 

• warstwa śluzu, 
• mikrobiota jelitowa,
• wydzielnicza immunoglobulina A (sIgA – zapobiega kolonizacji błon śluzowych przez drobnoustroje chorobotwórcze, element odpornościowy),
• enterocyty – komórki nabłonka jelita cienkiego, 
• połączenia ścisłe (TJ; ang. tight junction) – połączenia między enterocytami,
• kępki Peyera – grudki limfatyczne, element układu odpornościowego w przewodzie pokarmowym,
• komórki M – odgrywają rolę w procesach odpornościowych w jelicie,
• komórki APC – ich rolą jest prezentacja antygenu wyspecjalizowanym elementom układu odpornościowego, w celu eliminacji szkodliwych mikroorganizmów/substancji,
• limfocyty – komórki rozpoznające antygen, podstawowy element odpowiedzi swoistej (ukierunkowanej na konkretny antygen)4–8.

Pierwszą linią obrony fizycznej przed kontaktem czynników szkodliwych z błoną śluzową jelita jest warstwa śluzu. Jej głównym budulcem są glikozylowane białka mucyny tworzące żelopodobną strukturę pokrywającą nabłonek jelita. Można podzielić ją na dwie części. Pierwsza z nich, czyli warstwa zewnętrzna, stanowi główne miejsce bytowania mikrobioty. Jest ona także bogata w związki o charakterze przeciwbakteryjnym oraz immunoglobuliny A. Druga jej część, przylegająca bezpośrednio do komórek nabłonkowych, gruba warstwa wewnętrzna, pełni rolę odżywczą i ochronną dla komórek nabłonkowych. Przeprowadzone dotychczas badania wskazują, iż zmniejszenie warstwy śluzu prowadzi do zwiększenia przepuszczalności bariery jelitowej, umożliwiając penetrację drobnoustrojów w głąb ściany jelita, prowadząc do aktywacji układu immunologicznego i następczego rozwoju reakcji zapalnej. 
Kolejny element bariery jelitowej tworzony jest przez pojedynczą warstwę komórek nabłonka, tworzonej w przeważającej części przez enterocyty. Odnawia się on w przybliżeniu co 5 dni w wyniku proliferacji i różnicowania multipotencjalnych komórek macierzystych znajdujących się w kryptach Lieberkühna. Na końcach kosmków jelitowych w pełni zróżnicowane komórki ulegają apoptozie i są wytłaczane do światła jelita. Jelitowe komórki macierzyste mogą różnicować się w cztery wyściółki komórkowe, a mianowicie enterocyty, komórki enteroendokrynne, komórki kubkowe (wytwarzające śluz) i komórki Panetha, które odpo-
wiedzialne są m.in. za syntezę defensyn. Zarówno tempo, jak i złożoność zachodzących procesów wymaga znacznej ilości energii i dostępności składników odżywczych, których niska podaż wpływa negatywnie na funkcjonowanie bariery jelitowej. 
W górnej części warstwy nabłonka komórkowego znajdują się połączenia ścisłe (TJ), których prawidłowe funkcjonowanie jest jednym z najważniejszych elementów zapewniających właściwą integralność nabłonka jelitowego. W skład tych wielobiałkowych struktur wchodzą białka, takie jak klaudyny, okludyny, białka adhezyjne, triceluliny oraz zonuliny. Zapewniają one selektywną przepuszczalność międzykomórkową dla cząsteczek określonej wielkości. To właśnie odpowiednio kontrolowane rozluźnienie struktury TJ umożliwia parakomórkowy transport niezbędnych dla organizmu substancji. Uszkodzenie bariery jelitowej może wynikać przede wszystkim ze zwiększenia przepuszczalności parakomórkowej, powoduje zwiększone przenikanie antygenów ze światła przewodu pokarmowego i prowadzi do silnej aktywacji układu immunologicznego. 
Przyczynia się to do nasilenia stanu zapalnego w świetle jelita. W konsekwencji dochodzi wówczas do transportu (wraz z krążeniem) cząsteczek o charakterze prozapalnym do innych tkanek organizmu, co ma znaczenie w patogenezie zaburzeń pozajelitowych1, 4, 6, 9. 
Z uwagi na złożoność przedstawionych powyżej mechanizmów błędem byłoby traktowanie bariery jelitowej jako statycznego tworu odpornego na zaburzenia. Jest to bowiem dynamiczna struktura, reagująca na czynniki wewnętrze i egzogenne, jak np. mikroorganizmy czy elementy żywieniowe.