Istnieje wiele mitów na temat zarówno ich diagnozowania, jak i terapii – zwłaszcza na łonie medycyny alternatywnej i komplementarnej. Problem ten wynika poniekąd z podejścia pacjentów do objawu, jakim jest obrzęk (kwestia estetyczna), a także z często niewystarczającej wiedzy o diagnostyce obrzęku. Tymczasem obrzęk zawsze jest jedynie objawem, niejednokrotnie występującym dość późno. Stąd też, nim omówione zostaną wybrane substancje o charakterze przeciwobrzękowym, musimy pochylić się nad istotą samych obrzęków.
POLECAMY
R e k l a m a
Rodzaje obrzęków
Obrzęk (łac. oedema) jest gromadzeniem nadmiernej objętości izotonicznego płynu zewnątrzkomórkowego, głównie w przestrzeni śródmiąższowej1. Na podstawie lokalizacji obrzęki są z reguły zgrubnie dzielone na miejscowe i uogólnione1, 2. Do obrzęków miejscowych zaliczamy z reguły obrzęki o etiologii: zapalnej, alergicznej lub dysfunkcji w obrębie odpływu chłonki i/lub limfy. Z obrzękami uogólnionymi mamy natomiast do czynienia zazwyczaj w zaburzeniach: sercowych, wątrobowych, nerkowych, hormonalnych, u ciężarnych, u osób z niedoborami białek krwi i/lub witaminy B1, czasem również polekowych i alergicznych2. Jak widać, jest to objaw pojawiający się w stosunkowo dużej liczbie schorzeń – stąd też do dobrania celowanego leczenia (bądź leczenia wspierającego) w fitoterapii wymagana jest dokładna diagnostyka lekarska. W przeciwnym razie nieprawidłowo dobrany preparat ziołowy (i nie mam tu na myśli zwietrzałej „ziołowej herbatki” z szafki, a preparaty oparte na ekstraktach ziołowych) może w najlepszym wypadku nie pomóc, a w najgorszym – zaszkodzić.
Obrzęk, wysięk a przesięk
Należy też dokonać rozróżnienia między obrzękiem, wysiękiem a przesiękiem. Pacjent często nie zdaje sobie sprawy z różnicy w znaczeniu tych słów. Dla nas jednak, jako dla profesjonalistów, to różnicowanie często warunkuje dobór preparatów. Zatem obrzęk może być spowodowany pojawieniem się wysięku bądź przesięku. Czym różnią się od siebie te dwa typy płynów zbierających się w różnych przestrzeniach ciała? Przesięk jest to płyn występujący w obrzęku, którego przesączanie nie jest warunkowane nieprawidłową budową naczyń (czy prościej: naczynia, żyły i przewody limfatyczne pozostają w normie, a zbieranie się płynu wynika raczej z zaburzeń ciśnienia onkotycznego lub osmotycznego). Wysięk natomiast to płyn ulegający akumulacji w wyniku przebiegu procesu zapalnego. Innym sposobem różnicowania przesięku od wysięku jest również ocena ciężaru właściwego obu płynów. Dla wysięku jest to ciężar dochodzący do 1,012, podczas gdy dla wysięku – 1,018. Z racji swojego pochodzenia płyn wysiękowy z reguły jest mętny, z obecnymi w zauważalnej ilości komórkami odpornościowymi, podczas gdy płyn przesiękowy jest zwykle klarowny i bez obecnych w nim leukocytów. Jeszcze innym kryterium jest stężenie dehydrogenazy mleczanowej w obu płynach. Ale by dalej nie wgłębiać się w temat, podsumujmy: obrzęk powstaje w wyniku gromadzenia się przesięku lub wysięku.
Jak powstają obrzęki?
Dla efektywnego projektowania terapii wspierającej z wykorzystaniem fitoterapeutyków konieczne jest również choćby pobieżne omówienie mechanizmu powstawania obrzęków. Wiedza ta umożliwia dobór takich preparatów, które w sposób celowany wspomagać mogą np. ewakuację określonych substancji, wpływać na przepuszczalność naczyń, modulować przebieg reakcji zapalnej itd.3, 4. W zależności od etiologii może ona wynikać z: zaburzeń ciśnienia włośniczkowego i/lub żylnego, hipoproteinemii (niewystarczającej ilości białek w osoczu, zwłaszcza albumin), stanu zapalnego (zaburzeń przepuszczalności naczyń w przebiegu zapalenia), specyficznej stymulacji neuronów czuciowych (np. w przebiegu neurogennego obrzęku płuc – wydzielanie substancji P i peptydu pochodnego genu kalcytoniny, CGRP), zwiększonej syntezy kolagenu i mukopolisacharydów przez fibroblasty (obrzęk śluzowaty, łac. myxedema) czy upośledzonego drenażu limfatycznego danego obszaru (by z przyczyn wymienić dysfunkcję zastawek między limfangionami, paraliż mięśniówki naczyń limfatycznych czy poszerzenie światła naczyń limfatycznych). Co więcej, stosunkowo często spotykana jest sytuacja, gdzie ww. mechanizmy współgrają ze sobą w tworzeniu stanu ogólnie określanego mianem obrzęku. Stąd też dla ustalenia fitoterapii celowanej kluczowa jest najpierw dogłębna diagnostyka – bez niej zioła i ich przetwory podawane będą niejako „w ciemno”.
Jak widać, omówienie wszystkich zagadnień z zakresu fitoterapii obrzęków mogłoby zająć nieco miejsca i czasu. W tym artykule skoncentruję się zatem na wybranych roślinach i ich przetworach wpływających przeciwobrzękowo w obrębie narządu ruchu.
Najczęstsze przyczyny obrzęku
Do najczęściej występujących przyczyn obrzęku narządu ruchu zaliczamy choroby reumatyczne i zwyrodnieniowe tkanki kostnej i chrząstki stawowej, urazy i związany z nimi stan zapalny (oraz często miejscowe wynaczynienie krwi, rzadziej gromadzenie się płynu stawowego), zespoły kompresji naczyń limfatycznych przez struktury mięśniowo-powięziowe (w tym również warunkowane istnieniem rozległych blizn), leczenie onkologiczne (zarówno resekcja struktur układu chłonnego, jak i radioterapia), zmiany w obrębie układu krążenia (skutkujące m.in. powstawaniem tzw. żylaków), zaburzenia metaboliczne, a także towarzyszące choroby nerek, serca czy układu oddechowego. I w odniesieniu do ww. schorzeń spróbujmy teraz przyjrzeć się pokrótce dostępnym surowcom zielarskim (i ich przetworom).
Zioła o potencjale oczyszczającym
Obrzęki powstające w wyniku istnienia schorzeń reumatycznych mogą wynikać bądź to z gromadzenia się w przestrzeni stawowej (lub tkanek okołostawowych) określonych substancji (np. dna moczanowa), bądź też z przewlekłego, często przebiegającego z okresami zaostrzeń stanu zapalnego chrząstki i/lub kości (np. choroba zwyrodnieniowa stawów). Stąd też fitoterapia kierować się będzie bądź ku ewakuacji wspomnianych substancji prozapalnych (kwas moczowy), bądź też ku ograniczeniu stanu zapalnego w obrębie tkanek nim objętych. Z ziół rodzimych o potencjale „oczyszczającym” (czytaj: przyspieszającym usuwanie nadmiaru kwasu moczowego z organizmu bądź hamujących działanie oksydazy ksantynowej) wymienić możemy (za doktorem Henrykiem Różańskim):
- korę brzozy (odwar, liść również, choć tradycyjnie uważa się jego działanie za znacznie słabsze – badania wskazują zaś raczej na rolę przeciwzapalną niż antyurykemiczną5),
- ziele pokrzywy (napar, także świeże przetwory, np. sok – jedna z najczęściej wymienianych w zaleceniach roślin zielarskich – wskazuje się raczej na rolę diuretyczną, nie na specyficzne usuwanie kwasu moczowego5),
- korę grabu, korę jesionu (odwar bądź wyciąg alkoholowy – wpływa na regulację genów URAT1 i GLUT9)6, 7,
- korzeń mniszka lekarskiego (odwar – ziele często spotykane w mieszankach na dnę moczanową, również wskazuje się raczej na działanie ogólnodiuretyczne),
- kłącze perzu (odwar, ziele spotykane częściej w tradycyjnych mieszankach zielarskich Europy Wschodniej i Środkowej),
- ziele nostrzyka (napary, wyciągi alkoholowe, oleje),
- korzeń/liście podagrycznika (liście spożywane jako świeże, w wersji suszonej działają znacznie słabiej, także ekstrakty z rośliny wykazują działanie zwiększające wydalanie kwasu moczowego z moczem i obniżenie stężenia kwasu moczowego w surowicy8).
Celowo niepodawane jest dawkowanie dla poszczególnych surowców – w praktyce fitoterapeutycznej są one rzadko stosowane jako monopreparaty, będąc raczej składnikiem mieszanek. Jak z większością leków pochodzenia roślinnego, także tutaj bezpieczne, a zarazem skuteczne zastosowanie wymaga regularnego przyjmowania preparatów. Także ziołowe diuretyki (przetwory przyspieszające filtrację nerkową, a co za tym idzie – zwiększające ilość wydalanego moczu) będą odgrywały rolę wspierającą (np. napar z ziela lubczyka lub napary i alkoholatury z ziela połonicznika – zwiększające wydalanie zarówno mocznika, kwasu moczowego, jak i chlorków). Jednak bez ziół (bądź leków podawanych pod kontrolą lekarza) specyficznie zwiększających usuwanie kwasu moczowego wraz z moczem efekt ich zastosowania będzie z reguły niezadowalający.
Surowce o działaniu przeciwzapalnym
Mówiąc o obrzękach wynikających ze stanu zapalnego w tkankach narządu ruchu (czy to przewlekłego – np. schorzenia reumatyczne, niektóre przewlekłe choroby zakaźne,...
